"Chleb rzucony umarłym" Bogdan Wojdowski

 

Jeżeli coś usprawiedliwia literaturę, która kreśli nietrwałe znaki, to nietrwałość losu człowieka. Po to, aby świadectwo (lub strzęp świadectwa, jak w moim wypadku) zostało kiedyś doniesione, wielu ludzi złączonych przypadkiem staje obok siebie. Mnie w tym szeregu przypadła nader skromna rola, ponieważ funkcja pisarza jest dzisiaj skromna i prosta.

 

 Bogdan Wojdowski był polskim pisarzem żydowskiego pochodzenia, jednym z ocalałych z Holokaustu. Urodził się w 1930 roku w Warszawie. Po wybuchu wojny trafił razem z rodzicami i młodszą siostrą do getta warszawskiego. Latem 1942 został z niego wyprowadzony i ukrywał się po aryjskiej stronie. Cała jego rodzina, oprócz siostry, zginęła. Chleb rzucony umarłym jest jego najbardziej znaną powieścią wydaną na początku lat siedemdziesiątych. Stanowi wstrząsający zapis historii warszawskiego getta od momentu jego utworzenia jesienią 1940 roku aż do wielkiej akcji deportacyjnej trwającej od lipca do września 1942 roku, w czasie której większość mieszkańców została wywieziona do obozu zagłady w Treblince. 

 

 Chleb rzucony umarłym ma charakter na poły autobiograficzny. Oprócz własnych doświadczeń autor korzystał z dokumentów i  wspomnień innych. W wywiadzie, w którym opowiadał o pisaniu swojej książki, mówił: ...szukałem syntezy, bez niej powieść obyć się może, ale zacząłem od siebie i od własnej biografii. Historia getta pokazana jest z perspektywy dziecka - wchodzącego dopiero w wiek dorastania chłopca. To dziecięce spojrzenie płynnie rozszerza się przechodząc w dokumentalny obraz Zagłady. Powieść napisana jest mistrzowsko: językiem surowym, mimo obrazowych opisów i metafor; z wielką wnikliwością nakreślone są tu portrety psychologiczne ludzi postawionych w sytuacjach ostatecznych, na przykład, dwunastoletniego dziecka, które narażając się na kule przechodzi codziennie na drugą stronę muru, aby zdobyć jedzenie dla  rodziny:  

 

 Ale o tym — jak powiedzieć? Wstyd, hańba. Zawsze, kiedy jest po tamtej stronie, kupuje osobno ćwierć kilo chleba i zjada ukradkiem, sam, bo kupuje tę ćwiartkę skrycie dla siebie; w sieni najbliższego domu, gdzie się chowa po wyjściu ze sklepu, połyka w paru kęsach i milczy o tym; połyka ze wstydem, zamykając oczy i dając się unieść występnej rozkoszy napychania brzucha. A przecież mógłby odnieść wszystko do domu, zacisnąć zęby, wytrwać — tak, a kiedy myśli o czekającej go drodze powrotnej, jakiś głos mówi pobłażliwie: „Nażryj się, to już ostatni raz!” Słucha posłusznie tego głosu, głosu rozsądku, który zawsze wiedzie na pokuszenie, bo za każdym razem jest ostatni raz. Czy wolno tak? Wiedział, że nie wolno.

 

 To, co wyróżnia dzieło Wojdowskiego to ukazanie judaizmu jako znaczącej części życia postaci przedstawionych w książce. Zaczyna się ona od pierwszych wspomnień z wczesnego dzieciństwa, obrazów jeszcze przedwojennych. Z chaosu dziecięcych wrażeń wyłaniają się obrazy modlącego się dziadka i ojca. Żydowskie święta obchodzone są również w getcie. Traktowane są jako jedne ze ostatnich skrawków normalności, które stopniowo usuwają się spod nóg, zmieniając się w szyderstwo wobec wszechobecności głodu i śmierci: Rosz Haszana, nowy rok, minął bez nadziei i głosu trąbki, Jom Kipur, sądny dzień, dopełnił się bez skruchy, Sukkot, święto zbiorów i urodzaju, nadciągnęło bez chleba. Z głodu czerniały twarze. Słońce tych jesiennych dni wisiało nad miastem jak tyfusowa wesz, która grozi wszystkim. Ci, którzy mieli umrzeć, już wymarli. Ci, którzy będą dopiero umierać, żyli jeszcze, czekając na swoją kolej. Książka kończy się apokaliptycznymi scenami likwidacji getta i wywózki jego mieszkańców.

 

 Chleb rzucony umarłym należy postawić obok Opowiadań Borowskiego czy Medalionów Nałkowskiej. Czyta się tę powieść podobnie - ze ściśniętym gardłem. 

_____

Nota biograficzna, z której pochodzi wypowiedź Wojdowskiego: Holocaust zabija nawet po latach - o życiu i twórczości Bogdana Wojdowskiego (1930 -1994) 

Chleb rzucony umarłym Bogdana Wojdowskiego można pobrać lub przeczytać na stronie Wolnych Lektur.

"Do własnego wiersza" Wisława Szymborska

W najlepszym razie 

będziesz mój wierszu, uważnie czytany,

komentowany i zapamiętany.

W gorszym przypadku 

tylko przeczytany.

 

Trzecia możliwość -

wprawdzie napisany,

ale po chwili wrzucony do kosza.

 

Masz jeszcze czwarte wyjście do wykorzystania - 

znikniesz nienapisany,

z zadowoleniem mrucząc coś do siebie. 

______

Wystarczy, Wisława Szymborska 

Wydawnictwo a5 2011

 

"Drobiazgi takie jak te" Claire Keegan

 

 Drobiazgi takie jak te Claire Keegan dzieją się na przestrzeni paru miesięcy przed Bożym Narodzeniem 1985 roku w niewielkim irlandzkim mieście nad rzeką Barrow. Bill Furlong jest prawie czterdziestoletnim mężczyzną prowadzącym firmę, która zajmuje się dostarczaniem opału i z jego perspektywy czytelnik obserwuje przedświąteczną rzeczywistość. Niełatwą, bo trwa kryzys, firmy się zamykają, interesy idą tak sobie. W zmęczeniu codziennym kołowrotem myśli Billego snują się prawie same wokół drobiazgów i rzeczy ważnych: czy starczy pieniędzy na remont domu, czy córkom nic się nie stanie. Biegną od wyrzutów sumienia, że planuje trasy dostaw w niedzielę, zamiast skupić się na byciu ze swoją rodziną, aż po pytania, jaki jest sens tego wszystkiego, co go otacza. Nachodzą go bowiem wspomnienia z dzieciństwa, refleksje, że jego los nie musiał potoczyć się tak, jak się potoczył. Pewna kobieta nie zwolniła z pracy dziewczyny będącej w nieślubnej ciąży, a po jej śmierci zajęła się Billem, zapewniając mu przyszłość.  

 

 Drobiazgi takie jak te są bardzo krótkim utworem. To zaledwie kilka zimowych obrazków z życia na irlandzkiej prowincji. Jednak autorce świetnie udaje się oddać atmosferę przygotowań do świąt, i tak jakby mimochodem, za pomocą jednego zdania dialogu czy opisu, znakomicie pokazać hierarchię społeczną i układ władzy w mieście. Niespiesznie, uważnie książka podąża za codziennością przeciętnego człowieka, bo właśnie on i jego decyzje są jej głównym tematem. Bill nie jest przecież nikim ważnym w miejscowej społeczności, choć świetnie dopasował się do życia w niej. I zna to życie niejako od podszewki. Rozwożąc opał zagląda na podwórza, do szop, składów. Pewnego razu widzi w szopie coś, czego nie powinien zobaczyć. Staje więc przed wyborem, co robić dalej. Czytelnik zaś orientuje się, że nie czyta słodko-gorzkiej historii świątecznej, tylko moralitet. Opowieść o wyborach moralnych zwykłych ludzi, takich, którzy chcą tylko w spokoju zajmować się własnymi sprawami. Wiedzą, że lepiej się nie wychylać, bo można sporo stracić. Łatwiej niczego zauważać, ponieważ tak jest bezpieczniej, a może tylko wygodniej. Książka stawia więc pytania, co decyduje, jakie drobiazgi sprawiają, że ktoś jednak zdobywa się na odwagę i reaguje na zło dziejące się tuż obok. 

"O aniołach" Czesław Miłosz

Odjęto wam szaty białe,
Skrzydła i nawet istnienie,
Ja jednak wierzę wam,
Wysłańcy.

Tam gdzie na lewą stronę odwrócony świat,
Ciężka tkanina haftowana w gwiazdy i zwierzęta,
Spacerujecie oglądając prawdomówne ściegi.

Krótki wasz postój tutaj,
Chyba o czasie jutrzennym, jeżeli niebo jest czyste,
W melodii powtarzanej przez ptaka,
Albo w zapachu jabłek pod wieczór
Kiedy światło zaczaruje sady.

Mówią, że ktoś was wymyślił
Ale nie przekonuje mnie to.
Bo ludzie wymyślili także samych siebie.

Głos - ten jest chyba dowodem,
Bo przynależy do istot niewątpliwie jasnych,
Lekkich, skrzydlatych (dlaczegóż by nie),
Przepasanych błyskawicą.

Słyszałem ten głos nieraz we śnie
I, co dziwniejsze, rozumiałem mniej więcej
Nakaz albo wezwanie w nadziemskim języku:

zaraz dzień
jeszcze jeden
zrób co możesz.

Najlepsze książki 2022

Rok 2022 był dla mnie dość dobrym rokiem czytelniczym. W moich lekturach dominowały powieści, więc poniżej lista dziesięciu najlepszych i najbardziej ulubionych bez uwzględnienia powtórek z klasyki, w które ten rok obfitował. Przeczytałam bowiem jeszcze raz, a właściwie w większości przesłuchałam następujące pozycje: Perswazje, Hrabia Monte Christo, Tylko Beatrycze, Nędznicy Opowieść wigilijna. Dziesięć najlepszych powieści ułożone jest na liście w formie rankingu, od tych, do których mam najwięcej zastrzeżeń aż do tej najlepszej. Z szeroko pojętej literatury faktu natrafiłam na same dobre książki i jedną wybitną, więc też ją wymieniam plus dwa wyróżnienia. O większości tych książek pisałam na blogu (linki w tytułach), więc poniżej o każdej pozycji tylko kilka słów uzasadnienia. Jeszcze tylko jedno zastrzeżenie: w podsumowaniu znajdują się książki przeczytane przeze mnie w 2022 roku niezależnie od daty wydania.

10 najlepszych powieści 2022

10. Oprzyj swoją samotność o moją, Klara Hveberg - za przejmujący, napisany z ogromną wrażliwością obraz samotności.

9. Tyll, Daniel Kehlmann - za bycie interesująca powieścią historyczną o wojnie trzydziestoletniej pokazującą w krótkich odsłonach jej absurdalność i okrucieństwo.

8. Mój rok relaksu i odpoczynku, Ottesa Moshfegh - za ciekawy pomysł wyjściowy i za bycie współczesną, bardzo luźną wariacja na temat najsłynniejszego monologu z Hamleta.

7. Atlas chmur, David Mitchell - za powtórzenie kilku prawd o naturze ludzkiej, ciekawą, pełną rozmachu formę, poczucie humoru i jakiś rodzaj otuchy wynikający z tej książki.

6. Szklany hotel, Emily St. John Mandel - za kameralną opowieść, mimo wielu bohaterów i rozciągnięciu akcji na przestrzeni kilku lat, o bogactwie i chciwości, oraz za spokojną, przejmującą melancholię, obecną zresztą w innych książkach tej autorki.

5. Song nauczycielki, Vigdis Hjorth - za poruszenie wprost tematu związku sztuki z życiem, za wszystkie pytania, która to powieść stawia, a także za bycie książką, w której buty odgrywają tak ważną rolę ;).

4. Sny o pociągach Denis Johnson - za prostotę i empatię z jaką opisana jest tu samotność i kruchość istnienia.

3. Kamień i cierpienie, Karol Schulz  - za bycie świetną beletryzowaną biografią opowiadającą o dzieciństwie i młodości Michała Anioła i za szeroko nakreślony, bardzo mroczny obraz ówczesnych Włoch, oraz pokazanie konfrontacji renesansowych ideałów z życiem. 

2. Elena wie, Claudia Piñeiro - za przejmująco do szpiku kości przedstawiony obraz zmagania się z postępującą chorobą, pokazanie walki o kontrolę nad swoim ciałem, a więc i życiem. 

1. Grona gniewu, John Steinbeck - po prostu za bycie wielką amerykańską powieścią drogi, za aktualność w pokazywaniu funkcjonowania systemu społeczno-ekonomicznego, ale przede wszystkim za przedstawione tu okruchy ludzkiej solidarności.

 

Najlepsza książka non fiction 2022

 Porządek dnia , Eric Vuillard - za pokazanie w sposób niemal namacalny jak rodzi się i rośnie zło, jak jest usprawiedliwiane, bagatelizowane, bezkarne, jaką bywa czasami absurdalną hucpą. Najstraszniejsze jest jednak to, że Vuillard pokazuje nam, że nie wyciągamy żadnych wniosków z historii. Zawsze za późno pojawiają się pytania o to, jak mogło do tego dojść. Siła tej krótkiej książki tkwi też w tym, jak znakomicie jest ona napisana, w bardzo zdystansowany i ironiczny sposób, spod którego przebija pasja i współczucie dla ofiar.  

Dwa wyróżnienia to: 

 

Ukraińska noc, Marci Shore - za świetne przedstawienie osobistych doświadczeń Ukraińców związanych z Majdanem i wybuchem wojny w 2014 roku, ale przede wszystkim za ukazanie narodzin ogromnej społecznej determinacji w obronie swoich praw.  

 

Kąpiel w sadzawce podczas deszczu, George Saunders - za wnikliwość, głęboki humanizm, poczucie humoru przy czytaniu i analizowaniu klasyki literatury.