Powiadają, że śmierć z głodu jest śmiercią najstraszliwszą. I może mają rację, a może nie, bo każda śmierć jest najstraszniejsza, jeśli jest twoją śmiercią. A jednak w umieraniu z głodu jest rodzaj Bożej kpiny z człowieka.
Człowiek prosi o chleb powszedni tym usilniej, im chleb ten staje się coraz bardziej niepowszedni, prosi słowami, których nauczył go sam Bóg; kiedy chleba jest pod dostatkiem, człowiek nie modli się, bo wydaje mu się, że tak będzie zawsze, do tego trudno prosić o coś, co się właśnie ma. A jednak czasem Bóg odmawia chleba; człowiek prosi, lecz nie dostaje, szuka a nie znajduje, kołacze jak w kamień, ale nikt mu nie otwiera, bo kamień nie ma drzwi; albowiem ze wszystkiego na świecie Bóg podobny jest do kamienia, który nie robi nic, tylko jest.
Jeff Guinn w swoje książce koncentruje się na postaci charyzmatycznego Jima Jonesa. Zaczyna od szczegółowego opisu jego trudnego dzieciństwa. Pokazuje wrażliwe dziecko, które odkrywa, że ma dar mówienia tego, co inni chcą usłyszeć. Dzięki temu otrzymuje zainteresowanie, którego brakuje mu w domu. Następnie otrzymujemy portret współczującego młodego człowieka, który chce zostać pastorem i pomagać ludziom, na razie więc, ofiarnie zajmuje się chorymi i ich rodzinami jako sanitariusz w szpitalu. Bycie pastorem w przypadku Jima szybko zaczyna oznacza rodzaj władzy, którą trzeba zdobywać i rozszerzać za pomocą wątpliwie moralnych środków, więc już jako początkujący duchowny ma swoją ciemną i jasną stronę. Książka świetnie pokazuje jak krok po kroku wady tego człowieka zaczynają przeważać na zaletami, jak ulega on stopniowej deprawacji, której przyczyna tkwi w kombinacji ambicji, żądzy władzy i potrzeby absolutnej kontroli.
Jim Jones zakłada swój kościół w roku 1956 w stanie Indiana. Początkowa działalność Świątyni Ludu lekko wyprzedza, a potem wpisuje się w wielkie ruchy społeczne w latach sześćdziesiątych w Stanach Zjednoczonych, przede wszystkim zaś w walkę z rasizmem. Kościół Jima Jonesa staje się miejscem równości rasowej i społecznej, w którym wierni mogą liczyć na rozwiązanie swoich problemów. Przyciąga więc ludzi potrzebujących pomocy, zmagających się z uzależnieniami, po tragicznych przejściach, weteranów, ale także osoby szczerze religijne, wierzące, że Jones jest kimś wyjątkowym lub chrześcijan głęboko pragnących żyć swoją wiarą. Jak wyraziła się jedna z takich osób: [trzeba] wyjść i coś robić, nie można tak sobie siedzieć z boku i chwalić Jezusa. Osobną grupę stanowią różnego typu idealiści, którzy chcieli znaleźć sposób na odegranie pozytywnej roli, chcieli skierować
Amerykę na właściwe tory by stała się krajem rasowej i gospodarczej
równości oraz unikała wojen. Oni znajdują w Świątyni Ludu miejsce, gdzie czynnie można sprzeciwiać się ubóstwu,
prześladowaniom i segregacji.
Jak pisze autor: Jim Jones przyciągał wiernych przez odwoływanie się do najlepszej
strony
ich natury, pragnienia równości dla wszystkich. Poza najuboższymi,
którzy dostali jedzenie, ubranie i szacunek, nikt nie odniósł żadnej
materialnej korzyści ze wstąpienia i przynależności do Świątyni Ludu. Dlaczego więc działalność kościoła skończyła się tak tragicznie? Książka Guinna próbuje dać odpowiedź na to pytanie. Jest świetnym studium sekty i charyzmatycznego przywódcy, który wiedzie swoich wyznawców powoli po równi pochyłej, a oni przymykają oczy na jego urojenia i wyskoki z powodu lojalności wobec niego lub sprawy. Stopniowo popadają też w coraz większą izolację, nawzajem podsycają swe lęki, bo tracą inne punkty punkty odniesienia w ocenie rzeczywistości i często dosłownie bywają zbyt zmęczeni pracą i brakiem snu by myśleć. Są też ofiarami pogłębiającej się przemocy.
Wiele takich i innych (na przykład: kłopoty z prawem), czynników kumulujących się przez lata - Świątynia Ludu działała przez przeszło dwadzieścia lat - wystarczy, mimo że budzi to niedowierzanie, że to nie może być tak proste, że zło jest tak banalne, doprowadzić do tragedii. Wydarzeniami feralnego dnia autor zajmuje się
na kilkudziesięciu ostatnich stronach tej skrupulatnie napisanej książki
w sposób wyciszony, nienastawiony na szokowanie czytelnika, ale
jednocześnie wierny faktom, na ile udało się je ustalić. Ogólnie mówiąc, reportaż jest dobrze udokumentowany, odwołuje się do licznych rozmów, które przeprowadził autor ze świadkami zdarzeń, nastawiony na próbę
kompleksowego przedstawienia wydarzeń i zrozumienia przyczyn za nimi
stojących, oraz poznania ludzkich motywacji. Z kompleksowości ujęcia wynika szczegółowość, drobiazgowość wręcz książki, którą mimo to, czyta się znakomicie.
prosiłem dziewczynkę
-narysuj mi Drogę
dom
drzwi okna
i dym z komina -
narysowała wszystko
w kreskach deszczu
- ale ty jesteś w środku pod dwiema pierzynami -
mówiła
podziękowałem
zabrałem rysunek i odszedłem
- zaczekaj jeszcze piorun -
krzyknęła wyjmując czerwoną kredkę
_____
Wiersz znaleziony przez Wojciecha Szota ze Zdaniem Szota
Bolesław Chrobry jest jednym z wielu głównych bohaterów książki. Innymi, prawie równorzędnymi, są postacie historyczne: święty Wojciech, jego bracia, Bolesław Rudy, Mieszko I czy Mieszko II, święty Brunon z Kwerfurtu, czy też osoby, których tylko imię zachowało się w kronikach, jak Stojgniew, czy pochodzący z Polski męczennicy: Izaak i Mateusz. Wreszcie są protagoniści absolutnie fikcyjni, stworzeni tylko przez wyobraźnię autora jak Latorosłka, Kłąb czy Bugaj. To jest z grubsza pierwszy plan tej napisanej z ogromnym rozmachem powieści; plus oczywiście liczni bohaterowie drugo- i trzecioplanowi stanowiący pełen przekrój społeczny od niewolników
pracujących w kopalniach srebra, wieśniaków, rzemieślników, członków
starych rodów odchodzących w zapomnienie, po ludzi pnących się w
górę, wojów, wielmożów i władców. Ich dzieje, trzymające w napięciu, splatają się ze sobą, wspólnie tworzą historię, także tę pisaną z wielkiej litery.
Tu trzeba poruszyć problem, przed którym stają wszyscy piszący o historii: w jakim stopniu przeszłość o której się opowiada ma być odzwierciedlona w języku powieści. Gołubiew stworzył sztuczną konstrukcję językową mającą sprawiać wrażenie średniowiecznej mowy, bo nie ma żadnych źródeł z tamtego okresu, zresztą nie byłby to język w ogóle zrozumiały, nawet gdyby były. Zastosowana przez autora archaizacja znakomicie buduje klimat powieści, ale, nie ma co ukrywać, wymaga od czytelnika wysiłku. Trzeba przeczytać kilkadziesiąt stron, aby po prostu przyzwyczaić się do takiego sposobu opowiadania.
Głównym tematem powieści jest zmiana jaką niesie za sobą przyjęcie chrześcijaństwa. Bolesław Chrobry jest postacią znajdującą się w centrum wydarzeń, uosobieniem tej wielkiej przemiany społecznej. Być może jego wizerunek jest wyidealizowany w stosunku do historycznego pierwowzoru z powodu ram czasowych powieści. Nie ma więc tu nic o łamaniu zębów, czy gwałcie na księżniczce kijowskiej. Gołubiew daje tylko zapowiedź tych czynów w postaci samoświadomości bohatera, który wie, że stając przed wyborem między władzą a zasadami religijnymi, czy osobistymi uczuciami, będzie często wybierał tak, aby umocnić swoje panowanie, tracąc przy tym to, co dla niego cenne. Symbolizuje to wydarzenie, do którego Bolesław wraca myślami, mianowicie, w czasie jednej z bitew sięgając po miecz zgubił krzyżyk podarowany mu przez matkę. Dokonywanie wyborów nie oznacza pewności, że się podjęte decyzje były słuszne, i że wszystko czego się dokonało nie rozsypie się w proch. Mieszko I umiera z gorzką świadomością, że jego druga żona Oda i syn tylko czekają na jego odejście by rzucić się sobie do gardeł w walce o władzę, z poczuciem, że zdradził starych bogów przyjmując chrześcijaństwo. Podobnie inni bohaterowie wielokrotnie uchwyceni są w momencie wyboru. Stają przed ciągłym dylematem jak opowiedzieć się wobec nowego, ze wszystkim, co ono niesie, jak dochować wierności sobie i innym. Jak to ładnie określa powieść: mają swoje rozdroża, każde z nich własne, inne. Otrzymujemy więc głęboko prawdziwe portrety ludzi, z ich skomplikowaną psychiką, wątpliwościami, egzystencjalną samotnością i to jest w tej znakomitej powieści historycznej najcenniejsze.
________
Poniżej zamieszczam fragment tekstu, aby pokazać język powieści. Jest to początek opowieści Sygrydy Storrådy, prawdopodobnie siostry Bolesława (istnieją spory między historykami dotyczące jej tożsamości), postaci w książce trzeciorzędnej, której dziejom autor poświęcił kilkadziesiąt stron:
- Nie widziałeś onego poselstwa swijskiego, siedziałeś jeszcze podówczas u cesarza w niewoli, to nie wiesz, jacy byli. Ale ja przyglądałam się dobrze, miałam odjechać z nimi, pojmujesz, że mi oczy wyskakiwały, chciwie wypatrywałam. Wielcy, pomimo ogorzenia biali, płowowłosi, na szłomach dzicze abo wilcze kły, abo rogi, u poniektórych smoki, kołnierze z młotami boga- Tora, złote i srebrne obręcze na ramionach... och, straszno-straszno, och, obco-obco, nieprzyjaźnie!... Patrzyłam, jak szli ku Poznaniowi, nigdy tych pierwszych Swijów nie zapomnę. Szczyt przy szczycie kraszony, każdy z błyszczącym buklem, miecze i wielgie bardy, oszczepy. I twardy tupot nóg, słyszę potąd ten tupot, duch-duch-duch tupotali, zda się: wchodzą w zdobyty gród. A w piersi mi jakoby schwytana kuropatwa biła skrzydłami, chciała się wyrwać z sidła: po mnie to, tegdy mię doszło, że to po mnie tak tupią; choć i przedtem wiedziałam o układach oćca. (...) Stężała jechałam do Kruszwicy, a stamtąd do Wyszogrodu, gdzie łodzie wikińskie czekały na Wiśle, choć nie jechałam sama, mać się uparła, wymogła na ojcu, że zwolił razem z nim odprowadzić Świętoszkę... ulubienicą matki byłam, zawżdy śmiała się ze mną... Tam ich widziałam ostatni raz, gdy przyszło pożegnanie... już przy brzegu.(...) Już tam nie kuropatwa biła dziko, prędzej cietrzew czy jastrząb. Jeszcze widziałam ich, a jużem tak tążyła, że wszystko się we mnie darło, samo jeno lęk.(...) Alem spojrzała bokiem czekających Swijów, na te zbójeckie pyski, srogie oczy, i... jakbyś bijącego nieprzytomnie ptaka strzałą przeszył: tym nie lza pokazać lęku, nigdy i w żadnej rzeczy, taka dola mnie czeka. Nie wiem, kto oną mądrość wszeptał mi w on czas, może milczące krzykiem oczy maci, a może przykurczenie oćca, czy też oboje, każde z osobna. Pokłoniłam się więc jeno, rzekłam to tylko: "Pozostawajcie w zdrowiu", nawet wezwania nie dodałam. A oni jakby umówili się i ze sobą, i ze mną, powtórzyli: "Jedź w zdrowiu córko nasza". Tędy poszłam i wsiadłam w łódź.
Stale myślę o tej rzece gdzieś daleko, z naprawdę szybkim nurtem (...) I o dwojgu zanurzonych w wodzie ludziach, którzy próbują się trzymać za ręce, naprawdę z całej siły się trzymają i w końcu nie dają rady. Prąd jest zbyt silny. Muszą się puścić i odpłynąć od siebie.
Kazuo Ishiguro pisze w bardzo charakterystyczny sposób. Jego proza jest powściągliwa, opiera się na subtelnym budowaniu nastroju, niedopowiedzeniu, czemu sprzyja pierwszoosobowa narracja. Narrator nie jest do końca wiarygodny, często ukrywa coś, nie tyle przed czytelnikiem, co przed samym sobą. Wszystkie książki Kazuo Ishiguro są bowiem wariantami na temat pamięci i prawdy. Pokazują
bohatera, który próbuje się zmierzyć z własną przeszłością, zbierając okruchy wspomnień.
Nie inaczej jest w przypadku Nie opuszczaj mnie. Kathy, narratorka powieści, wspomina swoje dzieciństwo spędzone w ekskluzywnej, prywatnej szkole z internatem w Hailsham. Była to szkoła ciesząca się bardzo dobrą opinią, w której wielki nacisk kładziono na kreatywność, rozwijanie twórczych talentów uczniów. Wszystkie te drobne dziecięce wspomnienia, opowieści o życiu szkolnej gromady powoli przechodzą w opis nastoletniego trójkąta miłosnego, który powstaje między Kathy i jej przyjaciółmi Tommym i Ruth. Bohaterowie rozstają się, gdy wkraczają w dorosłość, by kilka lat później znów się spotkać w innych okolicznościach.
Pod opowiedzianą w prosty sposób historią o dorastaniu kryje się druga opowieść o społeczeństwie i roli jaką mają w nim odegrać bohaterowie, którą czytelnik buduje sobie z porozrzucanych po książce napomknięć. Prawdy dość łatwo się domyśleć już na początku, ale znać fakty a uświadomić sobie ich wagę to wielka różnica. Kathy, Tommy, Ruth i inne dzieciaki znają prawdę od wczesnego dzieciństwa. Zawsze wiedzieliśmy - konstatuje jedno z nich. Rzeczywiste zrozumienie swojego losu przychodzi jednak z czasem i jest przejmujące. I ten właśnie proces śledzi czytelnik. Bohaterowie szarpią się, huśtają pomiędzy wiem a nie chce wiedzieć, pomiędzy prawdą a złudzeniem. Podejmują działania na miarę swoich możliwości zwiedzeni błędnymi wyobrażeniami, nierealnymi marzeniami. Tworzenie iluzji na własny temat jest im bowiem potrzebne; brak akceptacji rzeczywistości jest
aktem nadziei, że można być kimś innym, kształtować swój los, ocalić wzajemne relacje.
Przekonująco i zarazem subtelnie zaznaczone są różnice w reakcji postaci na wydarzenia. Tommy reaguje emocjami: gniewem i nadzieją. Ruth jest chyba pozornie najbardziej ishigurowską bohaterką z jej przejawianą od dziecięcych lat fantazją, która pozwala
jej
manipulować otoczeniem i naginać sytuację do swoich potrzeb oraz próbować żyć według swoich wyobrażeń. Kathy jawi na ich tle jako najbardziej dociekliwa i trzeźwo oceniająca sytuację. Jednak pierwsza zasada czytania Ishiguro brzmi: nigdy nie należy do końca wierzyć bohaterom opowiadającym o sobie. Kathy jest więc może po prostu najbardziej bierna. Wycofuje się, gdy na przykład trzeba okazać lojalność, a potem obwinia innych za skutki swojego postępowania. Jej zawód czy też rola społeczna jaką pełni jest również bardzo dwuznaczna. Ambiwalencją naznaczone jest także postępowanie dyrekcji szkoły i nauczycieli. Czy mając dobre intencje można manipulować i kłamać? Nauczyciele bowiem (...) planowali bardzo starannie i rozważnie kiedy i co nam
powiedzieć, tak żebyśmy byli trochę za młodzi, by zrozumieć kolejna
podawana nam
informacje. Lecz oczywiście na jakimś poziomie przyswajaliśmy ją sobie i
wkrótce wszystko to tkwiło w naszych głowach, mimo że porządnie się nad
tym nie zastanowiliśmy. Czy mówienie półprawdy ma chronić dzieci czy komfort moralny dorosłych?
Ciężar emocjonalny Nie opuszczaj mnie jest właśnie dlatego tak ogromny, że książka stawia mnóstwo pytań odwołując się w pewnym momencie wprost, chociaż tak dyskretnie, że można to przeoczyć, do wydarzeń historycznych. Najważniejsze z tych pytań to: Ile człowiek jest gotowy zapłacić za zdrowie i życie swoje, i swoich najbliższych? Czy da się zatrzymać postęp technologiczny? Ucywilizować go? Odpowiedź jest przeraźliwie smutna, bo to opowieść o bezradności, gdzie bunt jest niemożliwy (domysły dlaczego jest on tak nieosiągalny prowadzą do następnych komplikujących powieściową rzeczywistość pytań), próby odmowy opuszczenia starego świata z jego zasadami moralnymi daremne, odrobina dobroci, nawet dwuznacznej, zbędna w społeczeństwie, które nie chce znać ceny za nowy wspaniały świat.
 |
| Graffiti Jefa Aerosla. Źródło: Wikipedia |
 | |
| Projekt medalionu przygotowanego, między innymi, przez producenta porcelany J. Wedgwooda dla kampanii abolicjonistycznej. |
