"Gra na wielu bębenkach", Olga Tokarczuk

 Ale czasami zdarzają się nam rzeczy, które sięgają w jakieś głębie, są w poprzek ogólnie przyjętym rozwijanym wzorom, rzeczy, które robią na tej wspólnej mapie dziury i nie wiadomo, co zrobić z takimi faktami. Nie da się ich bowiem przypasować do żadnej Historii, zresztą brałyby ją wtedy w jakiś niebezpieczny nawias. Nie da się ich też zapisać jako zwykłej anegdoty, niewinnego wspomnienia. Ludzie nie życzą sobie takich dziwactw. 
 Sądzę jednak, że te "dziwactwa" są potrzebne nawet tym, co się przed nimi najusilniej wzbraniają. Wskazują granicę realności, są zdarzeniami granicznymi między tym, co jest, a tym, co tylko może być. W takim sensie stawiają nas na baczność, są bębenkami, których monotonny dźwięk utrzymuje nas w stanie czuwania.

 W opowiadaniach zgromadzonych w zbiorze Gra na wielu bębenkach w różnym stopniu zostaje przekroczona granica miedzy rzeczywistym a wyobrażonym. Wiele z nich pokazuje inny, irracjonalny poziom rzeczywistości. To zaglądanie pod podszewkę świata jest stale obecne w twórczości pisarki. W jednym z wywiadów udzielonym tuż po otrzymaniu Nagrody Nobla Olga Tokarczuk mówiła, że świat ma w sobie jakiś nieuchwytny, metafizyczny czynnik i literatura powinna go uwzględniać, także realistyczna. I ta największa to robi. Podała przykład Lalki czy Czarodziejskiej Góry, w których element nadnaturalny (metal lżejszy od powietrza - u Prusa, seans spirytystyczny - u Manna), daje powieściom głębię, jeszcze jedną warstwę. Metafizyka wyraźna lub subtelna, czasami tylko w postaci tęsknoty za czymś więcej, która występuje w prawie wszystkich opowiadanych przez pisarkę historiach, sprawia, że są one niepokojące, wielowymiarowe i wybijają czytelnika z utartych kolein myślenia.

 Utworów w książce jest dziewiętnaście i spis treści dzieli je na trzy grupy. Pierwsza obejmuje opowiadania fantastyczne, w tym jedno fantastyczno-kryminalne, druga te, które zajmują się, ogólnie mówiąc, przeszłością, trzecią grupę, oprócz jednego post-apokaliptycznego, stanowią realistyczne opowiadania obyczajowe, z których kilka dzieje się w PRL, większość zaś w Polsce po transformacji ustrojowej. Chciałabym wyróżnić sześć historii, które spodobały mi się najbardziej, zaczynając od opowiadania fantastycznego.

1. Wyspa jest historią rozbitka z czasów drugiej wojny światowej. Bohater, nawet po latach, nie ma pewności, czy stał się ofiarą jakieś anomalii, czy doświadczył cudu. To bowiem, co mu się przydarzyło na wyspie było tak obce powszechnemu doświadczeniu, tak dziwne, że opowiadając innym o swojej przeszłości zawsze omijał to najbardziej osobiste, najważniejsze dla siebie przeżycie.

2. Wieczór autorski to jedno z opowiadań dotyczących przeszłości, które charakteryzują się tym, że przedstawiają podskórne lub jawne okrucieństwo (może najmniej jest go w utworze pod tytułem: Bardo. Szopka, w którym ujawnia się po raz kolejny pisarska fascynacja Tokarczuk światami w miniaturze). Główna bohaterka Wieczoru autorskiego udaje się na spotkanie z wielkim pisarzem, swoim dawnym ukochanym. To bardzo subtelnie opisana konfrontacja z przeszłością.

3. Skoczek to pierwsze z opowiadań obyczajowych, realistyczne z delikatną domieszką niesamowitości. Przedstawia bardzo wnikliwie kryzys małżeńskim wynikający z wypalenia, rutyny.

4. Żurek to opowiadanie świąteczne, dziejące się tuż przez Wigilią. Przez świat zasypany śniegiem, wędrują od domu do domu dwie kobiety, matka i córka z niemowlakiem na rękach, szukając ojca dziecka. Całość jest przygnębiająca z powodu bezradności bohaterek i wieloznaczna - dobroć, która się tu pojawia, jeśli to jest w ogóle dobroć, ma w sobie dużo przekory.

5. Życzenie Sabiny to historia o dojmującej potrzebie poczucia czyjeś troski, choćby chwilowo. Bohaterka bez przerwy musi dbać o innych i nie ma nikogo, kto by ją w tym wyręczył. I jeszcze jest tu tęsknota za czymś utraconym, a może nigdy nie przeżytym - za byciem częścią dziewczyńskiego świata.

6. Profesor Andrews w Warszawie opowiada, w sposób fenomenalny, o kilkudniowym pobycie profesora psychologii w Warszawie. Jest w tej historii pewna dwoistość, polegająca na tym, że opisano tu polską rzeczywistość z zewnątrz, a jednocześnie jest to tak bardzo polskie opowiadanie, że bardziej być już nie może. Z jednej strony jest ono też na swój sposób straszne, bo opowiada o wyobcowaniu - świat jawi się w nim jako absurd, co z drugiej strony sprawia, że jest ono równocześnie nieodparcie zabawne.