"Nowela szachowa", Stefan Zweig

 

Źródło ilustracji: Wikipedia

 Tuż przed wybuchem drugiej wojny światowej na statku płynącym z Nowego Yorku do Buenos Aires odbył się niezwykły pojedynek szachowy między młodym arcymistrzem a człowiekiem, któremu szachy ocaliły życie.

 

 Zweigowi udało się w Noweli szachowej znaleźć mistrzowski sposób przeprowadzenia studium charakterów. Szachy są tu doskonale użytym narzędziem. Odegrały one w życiu obu przeciwników znaczącą i dwuznaczną rolę. Mirkowi Czentoviciowi, sierocie z bardzo biednej rodziny, dały szanse awansu społecznego i pieniądze. Stał się on swego rodzaju fenomenem, przy bardzo ograniczonych zdolnościach do nauki, w szachach okazał się geniuszem. Gra obudziła w nim jednak samozachwyt i bezwzględność. Historia jego przeciwnika, doktora B., prawnika z Wiednia, jest jeszcze ciekawsza. Po anszlusie Austrii aresztowało go gestapo. Rozgrywanie partii szachowych w wyobraźni, pozwoliło mu przetrwać więzienie.

 

 Nowela szachowa to bardzo pociągająca i unikalna opowieść o szachach, które są, ze swoimi ścisłymi regułami, światem ograniczonym, zamkniętym i zarazem na tyle złożonym, że dającym nieskończone możliwości. U Zweiga szachy są jednocześnie schronieniem, ucieczką i obsesją. Pokazane w noweli rozgrywki szachowe to gorączkowy obraz pasji, zawziętości, pychy i szaleństwa. Znajduje się tu też wybitny pod względem ukazania głębi psychologicznej, portret jednostki poddanej olbrzymiej presji. To opowieść o sile ludzkiego umysłu i o cenie, jaką za tę siłę ducha trzeba zapłacić. Kryje się pod tym jeszcze jedna warstwa. Zweig był znany ze swoich poglądów antyfaszystowskich, którym dał wyraz, między innymi w tym utworze, w scenach opisujących anszlus. Brzmią więc w tej noweli echa ówczesnej sytuacji w Europie, ale jest tu coś więcej. Bez prostych przełożeń na grę w szachy czy bohaterów, pokazany jest obraz rzeczywistości w pewnym skrócie, co nawiasem mówiąc jest powiedziane wprost. Narratora, który jest dociekliwym obserwatorem ludzkich zachowań i charakterów, szczególnie pociągają bowiem ludzie zasklepieni w jednej idei. Powodem takiego stanu rzeczy jest to, że uważa on, że właśnie tacy ludzie, pozornie dalecy od spraw tego świata, na kształt termitów budują sobie w swej szczególnej materii jakiś osobliwy i absolutnie niepowtarzalny skrót świata. I cóż ten skrót ukazuje? Świat, w którym zaczyna dominować brutalna siła, fanatyzm dążący do zniszczenia przeciwnika. Jednak jest w nim chyba jednocześnie miejsce na próbę oporu.