"Zadymka", Julian Tuwim

Senność gęsta jak śnieg i krążąca jak śnieg
Zasypuje śnieżnemi płatkami sennemi
Bezprzyczynny mój dzień, bezsensowny mój wiek
I te ślady bezładnych moich kroków po ziemi.

Jeśli chcę, mogę spać; jeśli chcę mogę wstać,
Siąść przy oknie z gazetą z zeszłego tygodnia
Albo iść w senność dnia - wtedy inny, nie ja,
Siedząc w oknie, zobaczy dalekiego przechodnia.

Czy to dobrze, czy źle: tak usypiać we mgle?
Szeptać wieści pośnieżne, podzownne, spóźnione?
Czy to dobrze, czy źle: snuć się cieniem na tle
Kołującej śnieżycy i epoki przyćmionej?

Śnieg pierzyną mi legł, wiek godziną mi zbiegł
W białej drzemce, w puszystym, przyprószonym spacerze
Bezprzyczynny mój dzień, bezsensowny mój wiek
Składam wierszom powolnym w ofierze.

__________________

"Zadymka" Julian Tuwim (tom "Treść gorejąca", 1936)

Kompozytor: Jan Kanty Pawluśkiewicz

Wykonanie: Marek Grechuta 

"Nie trzeba być Komnatą - aby w nas straszyło...", Emily Dickinson

Nie trzeba być Komnatą - aby w nas straszyło - 

Lub nawiedzonym Domem - 

Nie ma Wnętrz straszniejszych niż Mózgu

Korytarze Kryjome - 

Ileż bezpieczniej - o Północy 

Ujrzeć Upiora przed sobą - 

Niż spojrzeć w twarz własnym - wewnętrznym - 

Pustkom i Chłodom. 

Prościej gnać przez widmowe Opactwo, 

Gdy hurgot Głazów nas goni - 

Niż stanąć z sobą do walki

Bez broni - 

Własne Ja - gdy się zaczai 

Za Samym Sobą - 

Przerazi bardziej niż Morderca 

W pokoju obok.

Ciało - wyciąga Rewolwer - 

Drzwi ryglują trzęsące się ręce - 

Przeoczając potężniejsze Widmo - 

Lub nawet Więcej - 

__________

Tłumaczenie: Stanisław Barańczak

Źródło: "Wiersze wybrane" Emily Dickinson 2016

"Odpływ", Lars Saabye Christensen

Wreszcie znalazłem na formularzu Busy Bee coś, co mogłem zakreślić i czemu mogłem się oddać. Postawiłem krzyżyk przy "Scrabble". Mówcie mi Scrabble! (...) Czy miałbym ochotę zagrać już, tu i teraz? I to jak! Zażądałem jednak wprowadzenia nowej zasady: chciałem układać słowa w języku ojczystym, norweskim. Inna sytuacja dałaby przeciwnikowi - wszyscy pozostali byli Amerykanami - oczywiste fory, które najlepiej można porównać do skoku o tyczce bez tyczki albo z tyczką. Zgodzono się. Zarówno kierownictwo, jak i rezydenci przyznali mi rację. Mówcie mi Scrabble jeszcze raz! Tego samo wieczoru zagrałem z Tinkerem Taylorem i z hukiem wygrałem. Ułożyłem kilka cudownych słów. (...) W końcu zagrałem przeciwko Doktorowi Feelowi, a może Doktorowi Goodowi, wszystko jedno, nie wszystko jedno natomiast, że od tej ich przegranej wprost krajało się serce; (...) Nikt więcej nie chciał już ze mną grać. Dwa dni później wezwał mnie Doktor Feelgood. Znów usiadłem na białej skórzanej kanapie, nie wiedząc, co mnie czeka. Oczywiście powinienem był wiedzieć. Ten ważniak Tinker Taylor, klub armatni we własnej osobie, wyprosił i wymarudził sobie wreszcie spacer po porcie, posługując się szlachetną wymówką kupienia pulpetów krabowych dla nas wszystkich, ale zamiast się tym zająć, w księgarni Barnes&Noble dopadł słownik norwesko-angielski i w tym wydaniu nie znalazł ani jednego z ułożonych przeze mnie słów. Ten idiota je zapisał, zapisał moje słowa ze scrabbli! Poproszono mnie o wyjaśnienia. To nie był żart. - Jestem przede wszystkim poetą - powiedziałem. - Co to znaczy "ukalarium"? - To tyle, co powolna żałoba. Albo czas trwania cierpienia po odejściu najbliższej osoby. - Tego słowa nie ma w słowniku. - W słowniku nie ma wielu słów. Może ono również oznaczać stan ducha, jaki ogarnia człowieka, kiedy zapuści się możliwie najgłębiej w norweski las, co w Norwegii często się zdarza. - A co to znaczy "javikur"? - "Javikur" jest spokrewnione z "ukalarium", oznacza stan ducha bliższy wściekłości niż melancholii. - Ale tego słowa też nie ma w słowniku. - Nie mogę odpowiadać za to, które słowa w nim zamieszczono.

  Ta scena, jedna z wielu moich ulubionych, dobrze oddaje charakterystyczne dla tej powieści pękniecie, to, czym być może jest środkowy jej fragment  - pełnym wściekłości javikurem. Odpływ składa się bowiem z kilku części. Prologu dziejącego się w Oslo, w którym główny bohater, Chris, razem z ojcem uczestniczy w zburzeniu zaprojektowanego przez tego ostatniego budynku. Przedstawionej następnie właściwej historii zatytułowanej Błystka a opowiadającej o lecie roku 1969, w którym ludzie lądowali na Księżycu, a nastoletni Chris spędzał wakacje z matką nad norweską zatoką Oslofjorden. Potem następuje radykalna zmiana w utworze - czytelnik przenosi się do koszmarnego amerykańskiego miasteczka Karmack. Narracja zmienia się z pierwszoosobowej w trzecioosobową, występuje nowa postać, bezduszny Frank Farrelli, który zajmuje się przekazywaniem złych wiadomości rodzinom, których bliscy zostali poszkodowani w wypadkach. Książkę kończy obszerny epilog z podtytułem Wióry i pył, w którym odnajdujemy wiele lat później Christa z Błystki w jednym z ośrodków terapeutycznych w Stanach Zjednoczonych. Wszystkie części łączy przewijająca się przez nie piosenka Elli Fitzgerald Blue skies.


   Autor miesza tropy, nie wiadomo, czy Karmack istnieje naprawdę, czy to dziwne miasto to wyraz żałoby, metafora piekła. Przypuszczalnie środkowa część książki opowiadająca o nim jest strzępkiem  niedokończonej, zniszczonej przez Chrisa powieści. (Lekcja hartu udzielona przez ojca przyswojona: "bądź zawsze gotowy na zniszczenie tego, co stworzyłeś"). Możliwe, że absurdalne, przerysowane wydarzenia, groza zmieszana z groteską są próbą odnalezienia słów, których zabrakło, ustawienia ich we właściwej kolejności by opowiedzieć o poczuciu winy, stracie i bólu. Zapisem tego, co chciałoby się zapomnieć, bo zapisuje się nie tylko po to by utrwalać, ale by zapomnieć. A wspomnienia czekają na krawędzi czasu. Wspomnienia o wakacjach na norweskiej wyspie w lipcu 1969, kiedy ludzie lądowali na Księżycu a Chris usiłował napisać drugi wiersz w życiu, właśnie na ten temat. Lato to okaże się czasem pamiętnym, naznaczonym tymi wszystkimi rzeczami, które zdarzają się pierwszy raz: pierwszą sympatią, pierwszymi próbami literackimi, ważną przegraną w scrabble, przyjaźnią, zdradą tej przyjaźni, przeczuciem, że walka z Moby Dickiem jest zawsze przegrana, nawet jeśli się nie przeczytało książki i zmyśliło dla przyjaciela dobre zakończenie. Echa tego lata będą towarzyszyć Chrisowi całe życie.

 Odpływ to zachwycająca książka o (nie)godzeniu się ze stratą najbliższych i o sile wspomnień. Na tylnej stronie okładki znajduje się cytat z norweskiej gazety brzmiący tak: Powieść Christensena przerosła nasze oczekiwania. Moje też.

29 października - rocznica urodzin Zbigniewa Herberta

"Fakt, że wobec arcydzieł czułem się zawsze niepewnie, uważałem za rzecz naturalną. Jest dobrym prawem arcydzieł, że burzą naszą zarozumiałą pewność i że kwestionują naszą ważność. Zabierały one część mojej rzeczywistości, nakazywały milczenie, zaprzestanie mysiej krzątaniny wokół spraw nieważnych i głupich. Nie pozwalały także, "ażebym - jak mówi św. Tomasz More - kłopotał się zbyt wiele wokół tego panoszącego się czegoś, które nazywa się "ja". Jeśli godzi się nazywać to wszystko transakcją, była to transakcja najkorzystniejsza z możliwych. Za pokorę i uciszenie dawały mi w zamian "miód i światło", jakiego sam w sobie nie potrafił stworzyć.
Jednym z grzechów śmiertelnych kultury współczesnej jest to, że małodusznie unika ona frontalnej konfrontacji z wartościami najwyższymi. A także aroganckie przeświadczenie, że możemy obyć się bez wzorów (zarówno estetycznych, jak i moralnych), bo rzekomo nasza sytuacja w świecie jest wyjątkowa i nieporównywalna z niczym. Dlatego właśnie odrzucamy pomoc tradycji, brniemy w naszą samotność, grzebiemy w ciemnych zakamarkach opuszczonej duszyczki.
Istnieje błędny pogląd, że tradycja jest czymś podobnym do masy spadkowej i że dziedziczy się ją mechanicznie, bez wysiłku, dlatego ci, którzy są przeciw dziedziczeniu i niezasłużonym przywilejom, występują przeciw tradycji. A tymczasem w istocie każdy kontakt z przeszłością wymaga wysiłku, pracy, jest przy tym trudny i niewdzięczny, bo nasze małe "ja" skrzeczy i broni się przed nim.
Pragnąłem zawsze, żeby nie opuszczała mnie wiara, iż wielkie dzieła ducha są bardziej obiektywne od nas. I one będą nas sądzić. Ktoś słusznie powiedział, że to nie tylko my czytamy Homera, oglądamy freski Giotta, słuchamy Mozarta, ale Homer, Giotto i Mozart przypatrują się, przysłuchują nam i stwierdzają naszą próżność i głupotę. Biedni utopiści, debiutanci w historii, podpalacze muzeów, likwidatorzy przeszłości podobni są do owych szaleńców, którzy niszczą dzieła sztuki, ponieważ nie mogą wybaczyć ich spokoju, godności i chłodnego promieniowania."

Widok z Areopagu na Akropol

____________
Zbigniew Herbert (1924 - 1998)
"Labirynt nad morzem", fragment eseju "Duszyczka".

Ariadna Oliver i czytelnicy,

czyli "Słonie mają dobrą pamięć" Agathy Christie.


Teraz  przenosili się do miejsca, gdzie rozlewano kawę i gdzie można było zmienić towarzyszy i pogawędzić z kimś innym. Pani Oliver dobrze wiedziała jak niebezpieczny był to moment. W tej właśnie chwili mogły dopaść ją  i zaatakować inne kobiety. Zasypać wyrazami uwielbienia, a pani Oliver zawsze czuła się rozpaczliwie bezradna, gdy oczekiwano od niej właściwych reakcji. Po prostu nie było czegoś takiego jak "właściwa reakcja". W rzeczywistości rozmowa przypominała posługiwanie się przewodnikiem dla podróżnych z listą właściwych zwrotów.
 Pytanie: "Koniecznie muszę to pani powiedzieć. Uwielbiam pani książki. Są po prostu cudowne".
Odpowiedź zmieszanego autora: "To bardzo miło z pani strony. Bardzo się cieszę".
"Musi pani wiedzieć, że od miesięcy czekałam na to spotkanie. To po prostu wspaniałe."
"Och, to bardzo miło z pani strony. Naprawdę bardzo miło". I dalej w podobnym tonie. Zupełnie jakby żadna ze stron nie była w stanie mówić o czymkolwiek innym. Wszystko musiało dotyczyć twoich książek albo książek tej drugiej kobiety, jeśli tylko było wiadomo, co napisała. Ofiara wpadała w literacką pajęczynę i nie wiedziała, jak się wydostać. Niektórzy to potrafili, lecz pani Oliver była świadoma własnej nieudolności. 

 Tym razem jednak spotkanie z czytelnikami miało jeszcze bardziej krępujący, acz nietypowy, przebieg za sprawą pani Burton-Cox, która zadała zaskakujące pytanie:
 - Najpierw muszę zapytać panią, choć jestem pewna, że się nie mylę, czy ma pani chrzestną córkę? Chrzestną córkę nazwiskiem Celia Ravenscroft? (...) Jestem pewna, że pani o wszystkim wie albo domyśla się, jak do tego doszło. Czy to jej matka zabiła ojca czy ojciec zabił matkę?

Dziesięć lat wcześniej rodzice Celii zostali odnalezieni martwi w pobliżu swojego domu. Oboje mieli rany postrzałowe. Sąd orzekł podwójne samobójstwo z przyczyn nieznanych. Cień dawnych wydarzeń padł na ich córkę. Ariadna Oliver poczuła się odpowiedzialna za szczęście swojej chrześnicy mającej wyjść za mąż za syna pani Burton-Cox i poprosiła o rozwiązanie tej sprawy Herculesa Poirota.

Słonie mają dobrą pamięć została wydana w 1972 roku i jest ostatnią napisaną przez autorkę powieścią z Herculesem Poirot (Kurtyna powstała około trzydziestu lat wcześniej i z zgodnie z wolą Agathy Christie ukazała się w 1975, gdy pisarka była już pewna, że nie napisze więcej o swoim bohaterze). Trzeba otwarcie powiedzieć, że jest to książka słabsza niż inne w dorobku Christie. Podobna koncepcja śledztwa dotyczącego sprawy z odległej przeszłości mistrzowsko została zrealizowana w powieści Pięć małych świnek i tę książkę mogę szczerze polecić.


Słonie mają dobrą pamięć to też ostatni utwór z Ariadną Oliver. Na zakończenie więc jeszcze kilka zdań z tej książki o stosunku Agathy Christie do własnej twórczości wyrażone za pomocą jej powieściowego alter ego:

W zeszłym tygodniu dostała list od wielbiciela, zaczynający się od: "Czytając Pani książkę widzę, jak szlachetną musi być pani kobietą". Po przeczytaniu "Drugiej złotej rybki" wpadł w ekstazę, która zdaniem pani Oliver była zupełnie nie na miejscu. Nie żeby cechował ją nadmiar skromności. Uważała, że jej kryminały są całkiem dobre w swoim gatunku. Niektóre były gorsze, a inne dużo lepsze od pozostałych. Lecz nie widziała żadnych powodów, by ktokolwiek uważał ją za osobę szlachetną. Była pisarką, która szczęśliwie wyrobiła sobie styl, odpowiadający sporej liczbie czytelników. Ot, łut szczęścia, twierdziła pani Oliver.

"Tonąca dziewczyna", Caitlin R. Kiernan

Las stał się syreną. Matsumoto napisał swoją książką, i kiedy to zrobił, Aokigahara na wybrzeżach jeziora Sai zamienił się w Las Samobójców. Matsumoto odegrał pierwszą nutę pieśni, która nadal rozbrzmiewa w uszach ludzi, wciąż sprawia, że złamani, zranieni odbierają sobie życie w Morzu Drzew. A świat jest pełen syren. Zawsze jest jakaś syrena, próbująca śpiewem sprawdzić, byśmy rozbili swój statek. Niektórzy z nas są zapewne bardziej podatni niż inni, ale zawsze istnieje jakaś syrena. Być może towarzyszy nam całe życie albo znajdujemy ją, czy ona nas, dopiero po wielu latach czy dziesięcioleciach. Kiedy jednak nas znajduje, jeśli mamy szczęście, jesteśmy jak Odys, przywiązany do masztu okrętu , wyraźnie słyszący pieśń, lecz wieziony w bezpieczne miejsce przez załogę, która ma uszy zatkane woskiem. Jeżeli nie mamy szczęścia, stajemy się kolejnym marynarzem zeskakującym z pokładu, by utonąć w morzu. Albo dziewczyną brodzącą coraz głębiej w nurcie rzeki Blackstone. 
Doktor Ogilvy i przepisywane przez nią pigułki to mój wosk i liny przytrzymujące mnie mocno przy maszcie, tak jak obłęd zawsze był moją syreną. 

 Philip George Saltonstall "The Drowning Girl"

Tonąca dziewczyna ma formę pamiętnika pisanego przez główną bohaterkę Indię Morgan Phelps, nazywaną Imp. Zapisuje ona opowieść o nawiedzaniu przez duchy, czyli swoją historię o osobach, które zaważyły na jej życiu. Odtwarza przeszłość, która nie daje spokoju. Pisanie jest dla niej szukaniem wyjścia z sytuacji, w której się znalazła. Odpowiedzią na pytanie co robić, jeśli nie może polegać na swojej pamięci, gdy doskonale zdaje sobie sprawę ze swojego szaleństwa, z tego, że rozum ją zawodzi. A kiedy to, co się wydarzyło, nie da się upchnąć w kąciku świadomości. Imp pragnie wyjąć chaotyczne wspomnienia z umysłu i umieścić poza nim w nadziei, że opisanie nawet, jeśli nie da się ustalić faktów, pomoże dotrzeć do prawdy.

"Bo oczywiście fantasy jest prawdą. Nie jest faktem, ale prawdą"- głosi cytat z Ursuli Le Guin przypięty do ściany w pokoju, w którym Imp maluje. Może więc uda się okrężną drogą. Być może w przywróceniu rzeczywistości użyteczna będzie fikcja - gromadzone przez lata historie o syrenach, wilkołakach, miejscowe legendy, pisane opowiadania, obrazy własne i cudze, szczególnie Tonąca dziewczyna Saltonstalla.

Trzeba tylko zebrać odwagę do zrobienia, tego, co wydaje się konieczne. Podjąć ryzyko, że prawdopodobnie przekształca się w słowo pisane swoje urojenia, wpada w kołowrót nonsensów. W pewnym momencie w umyśle Imp baśnie się zlewają, myśli zapętlają, pisanie staje się przymusem pochłaniającym wszystko inne i pogrążającym świadomość w chaosie. Liny przytrzymujące mocno przy maszcie pękają, przed skokiem z pokładu ratuje to, że ktoś przychodzi z pomocą. Historię dziwnego spotkania i relacji udaje się jednak opisać, i choć już nigdy nie będzie się pewnym, co się wydarzyło, można z tym żyć. Imp wreszcie może, mimo świadomości, że na zawsze pozostanie nawiedzona, tak jak Odyseusz.

Gdy Odyseusz już raz usłyszał syreny, wątpię, by kiedykolwiek zapomniał ich pieśń. Jej widmo dręczyło go do końca życia. Nawet po pełnej trudów dwudziestojednoletniej podróży, po konkursie łuczniczym i po tym jak odzyskał Penelopę i historia dobiegła szczęśliwego "zakończenia", pieśń syren nadal musiała nawiedzać go w snach i na jawie. Za każdym razem, kiedy ujrzał morze albo niebo. 

Mimo to, jest nadzieja, że można dokonać niemożliwego, że snute niezbędne fikcje czasami ratują.
 ___________
Wpis powstał w ramach wyzwania "Pod hasłem"- hasło wrześniowe: "Kreseczki i ogoneczki".  

Ariadna Oliver i jabłka raz jeszcze,

czyli "Wigilia Wszystkich Świętych" Agathy Christie.

Pani Oliver wyciągnęła z papierowego opakowania wesoło malowane pudełko. Zdjęła wieczko, wzięła niewielki owoc i podniosła go do ust. Oblizała palce, wytarła je w chusteczkę i zamruczała niewyraźnie:
- Lepi się.
- Już pani nie je jabłek? Zawsze widziałem panią z torbą jabłek w ręce. Wciąż pani po nie sięgała. Od czasu do czasu torba pękała i jabłka wysypywały się na drogę.
- Mówiłam panu - rzekła pani Oliver - że nigdy już nie spojrzę na jabłka. Nienawidzę ich. Możliwe, że kiedyś się przemogę i znów zacznę je jeść, ale teraz nie chcę niczego, co kojarzy się z jabłkami.
- A cóż to takiego pani je teraz? - Poirot uniósł wesoło malowane wieczko z rysunkiem palmy i przeczytał: "Tunis dates." Ach więc teraz daktyle. 

Palma daktylowa

Chwytanie zębami jabłek pływających w wodzie było jedną z atrakcji przyjęcia w wigilię Wszystkich Świętych. I wtedy to pani Oliver po raz ostatni jadła jabłka. Nabrała do nich wstrętu, gdy w wielkim ocynkowanym wiadrze, służącym do tej zabawy znaleziono zaraz po zakończeniu halloweenowego spotkania utopioną trzynastoletnią dziewczynkę. Dziewczynkę, która wcześniej uparcie twierdziła, że widziała morderstwo.

Akcja powieści toczy się niespiesznie doprowadzając do zaskakującego finału. Zagadka kryminalna jest wciągająca. Hercules Poirota w jej rozwiązywaniu niezawodny. Możemy być pewni, że odkryje kto poczuł się zagrożony na tyle, by pozbyć się nastolatki. Przyjemne jest to mrugnięcie okiem Agathy Christie, że tylko zbrodnia mogłaby sprawić, by przestała lubić swoje ukochane jabłka. I byłby to niezły kryminał, może nie najlepszy tej autorki, ale trzymający poziom, gdyby nie nadmierne narzekanie bohaterów, że czasy zmieniły się na gorsze.

Ariadna Oliver i wydawca,

czyli "Trzecia lokatorka" Agathy Christie
 
Pani Oliver krążyła niespokojnie po swoim salonie. Była bardzo wzburzona. Przed godziną zapakowała skorygowany ostatecznie maszynopis. Teraz miała odesłać go do wydawcy, który od pewnego czasu zdradzał objawy zniecierpliwienia i co trzy lub cztery dni ponawiał monity.
- No i co? - mówiła autorka zwracając się do urojonego wydawcy. - No i co? Spodziewa się pan czegoś na poziomie. A mnie nie podoba się wcale ta chała. Okropna chała! Pan przecież nie ma zielonego pojęcia, czy to, co ja piszę jest złe czy dobre. W każdym razie, ostrzegałam w porę. Mówiłam, że mam na warsztacie okropne świństwo. A pan na to: "Skąd znowu! Nie wierzę". Teraz się przekonamy... Edith! - krzyknęła uchyliwszy drzwi, a gdy nadeszła pokojówka, kazała jej niezwłocznie odnieść paczkę na pocztę.
- No i co dalej? - podjęła przerwany monolog. - Co teraz robić!

Pani Oliver skończyła powieść i nie miała żadnego zajęcia. Odczuwała pustkę i wiedziała, że stan ten potrwa póki nie pojawi się nowy impuls twórczy, dlatego więc bardzo zaangażowała się w śledztwo prowadzone przez Herculesa Poirota. Tak mocno, że ten ostatni zwrócił się do niej z uwagą: Musi pani wziąć się w garść i popędzać mnie z mniejszą energią. Sprawa zaś, którą starał się rozwiązać zaczęła się bardzo nietypowo. Pewnego dnia zjawiła się u niego młoda dziewczyna szukająca rady w sprawie morderstwa, które, jak sama twierdziła, prawdopodobnie popełniła. Na pierwszy rzut oka Hercules Poirot bardzo ją rozczarował: 
Bardzo mi przykro ... Doprawdy .. Nie chciałabym być nieuprzejma, ale.. - odetchnęła głęboko, spojrzała na detektywa, odwróciła wzrok i wybuchnęła raptownie: - Za stary pan! Nie wiedziałam , że pan jest taki stary. Słowo daję, nie chciałabym być nieuprzejma... Za stary jest pan. Bardzo przepraszam.
Cóż, miała rację. Akcja Trzeciej lokatorki jest osadzona w latach sześćdziesiątych. Ariadna Oliver w Kartach na stół (1936) była damą po czterdziestce, teraz przekroczyła już sześćdziesiątkę; Herculesowi Poirot, o wiele od niej starszemu, lat już się po prostu nie liczy, bo być może okazało by się, że ludzie tyle nie żyją. Nie znaczy to, że nie poradził sobie ze śledztwem, choć obojgu przyszło zmierzyć się ze światem ówczesnej młodzieży. Nowoczesność jawiła się im obco, ale problemy przed jakimi stanęła bohaterka okazały się starej daty. Zaś zagadka kryminalna, jaką zaserwowała Agatha Christie bardzo typowa dla jej twórczości, co nie znaczy, że mało interesująca i na pewno nie chała.

"Dwanaście srok za ogon", Stanisław Łubieński

Polska terminologia ornitologiczna ma pewne braki. Nie dorobiliśmy się jeszcze trafnych odpowiedników słów birdwatching czy birdwatcher, które pozwalają Anglikom nazwać czynność polegającą na nieprofesjonalnym podglądaniu ptaków. A tych amatorów jest przecież znacznie więcej niż wykształconych profesjonalistów. Polskie "ptasiarstwo" i "ptasiarz " sprawdzają się w języku potocznym, ale wypowiedziane oficjalnie brzmią trochę infantylnie. Dziecinny jest "ptakolub", ornitolog amator" - niepoważny i tylko podkreśla brak kwalifikacji. "Obserwator ptaków" to najwyżej synonim, a "ornitolog" to jednak termin zarezerwowany dla fachowców. Użycie tego słowa we własnym kontekście nie przechodzi mi przez gardło. Zataczamy koło. Chyba jednak "ptasiarz".

Kłopoty z nazewnictwem nie przeszkadzają temu, że obserwowanie ptaków staje się coraz bardziej popularne. Dwanaście srok za ogon Stanisława Łubieńskiego to książka poświęcona temu zjawisku i a także, co oczywiste, ptakom. Tom składa się, stosownie do tytułu, z dwunastu esejów o różnej tematyce. Dostajemy więc solidną porcje wiedzy przyrodniczej. Fascynująco opisane są zwłaszcza wędrówki ptaków z ptasimi rekordzistami: rybitwą popielatą lecącą z Grenlandii na Antarktydę, gęsią tybetańską przelatującą nad Himalajami, szlamikami lecącymi bez przerwy dzień i noc przez osiem dni, czy małymi mysikrólikami siadającymi na plażach po wyczerpującym locie przez Bałtyk. Obok mamy zaś szczegóły z życia ptasiarzy, historie o cierpliwości i samozaparciu, rywalizacji i maniactwie polegającym na nadmiernym skupieniu całej uwagi na ptakach w każdych okolicznościach. 

Podglądanie ptaków jest także punktem wyjścia do snucia opowieści o zapomnianych badaczach, o pisarzach zafascynowanych tymi zwierzętami i o muzyce zainspirowanej ptasimi głosami. Na osobną uwagę zasługuje esej o malarstwie Józefa Chełmońskiego. Lista obrazów tego malarza przedstawiająca ptaki jest długa. Wymienić należy oprócz, najbardziej znanych Bocianów, choćby: Odlot żurawi, Czajki, Sójka, Dropie, Powitanie słońca, Kuropatwy w śniegu. Bardzo ciekawy jest też tekst o ptakach w filmie, w którym oprócz przywołania dzieł im poświęconych i omówienia wpadek związanych z brakiem wiedzy ornitologicznej filmowców, można się dowiedzieć kim naprawdę był James Bond.

Książka zawiera również relacje z osobistego uczestnictwa Łubieńskiego w obrączkowaniu ptaków a także liczeniu bocianów. Osobny rozdział stanowi rodzaj dziennika z podglądania ptaków żyjących w mieście. Zwraca się w nim uwagę, między innymi, na zabiegi rewitalizacyjne terenów zielonych podejmowane przez władze miejskie, a polegające na wycinaniu krzaków i zarośli, które to wycinki mogą spowodować zmniejszenie się liczby gatunków ptaków o połowę na danym terenie. Esej ten tematycznie łączy się z ostatnim, opowiadającym o masowym zabijaniu ptaków przez ludzi. Według badań naukowych w latach 1980- 2009 populacja ptaków w Europie zmniejszyła się o dwadzieścia procent, a spis gatunków zagrożonych wyginięciem stale się powiększa.

Dwanaście srok za ogon to pasjonująca książka z dawką rzetelnej wiedzy, nie tylko przyrodniczej, podanej lekko i przystępnie. Zachęca do dalszych lektur oraz do uważnego rozejrzenia się po okolicy, w której się mieszka, bo nawet najbardziej typowe gatunki miejskich ptaków (...) potrafią wzbudzić szczery zachwyt. I trudno nie zgodzić się z autorem, gdy pisze: Trzeba uczyć, że przyroda jest wszędzie i potrzebuje naszej opieki.

Powitanie słońca. Żurawie. Chełmoński Wirtualne Muzeum Chełmońskiego

Wpis powstał w ramach wyzwania "Pod hasłem"- hasło wrześniowe: "Kreseczki i ogoneczki".

Ariadna Oliver o tym jak trudno ukryć mordercę,

czyli "Tajemnica Bladego Konia" Agathy Christie

Pani Oliver w stanie graniczącym z obłędem snuła się po gabinecie, mamrocząc coś do siebie. Rzuciła na mnie krótkie, obojętne spojrzenie i kontynuowała wędrówkę. Jej niewidzące oczy przesuwały się po ścianach, prześlizgiwały po oknie i od czasu do czasu zamykały się jakby w przypływie bólu.
- Ale dlaczego - mówiła pani Oliver w przestrzeń - dlaczego ten idiota nie mówi natychmiast, że widział kakadu? Dlaczego nie miałby tego zrobić? Nie mógł tego uniknąć! Jeśli jednak nie wspomina o tym, cały pomysł jest zmarnowany. Musi być sposób... musi być.
Jęknęła, chwyciła się za krótkie siwe włosy i szarpnęła je z całej siły. Potem spojrzała na mnie nagle oprzytomniałymi oczami i powiedziawszy: "Halo, Mark. Dostaje szału", kontynuowała swoje skargi.(...)
  Coś nie gra? - spytałem ze współczuciem. - Może lepiej sobie pójdę?- Nie, nie idź. W każdym razie stanowisz rozrywkę.
Przyjąłem ten wątpliwy komplement.
- Chcesz papierosa? - zapytała pani Oliver ze zdawkową gościnnością. - Są tu gdzieś. Zobacz w pokrywie maszyny do pisania.
- Dziękuję, mam własne. Poczęstuj się. Och prawda, nie palisz.
- Ani nie piję. A chciałabym. Jak ci amerykańscy. detektywi mający całe litry żytniówki pod ręka, w bieliźniarce. To rozwiązuje chyba ich problemy. Naprawdę nie wiem, jak można uniknąć kary za morderstwo w normalnym życiu. Wydaje mi się, że od momentu popełnienia morderstwa cała sprawa jest zupełnie oczywista.
- Bzdura. Popełniłaś całą masę morderstw.
- Co najmniej pięćdziesiąt pięć - oświadczyła pani Oliver. - Część dotycząca morderstwa jest łatwa i prosta. Dopiero wyjaśnienie sprawia trudności. To znaczy: dlaczego miałby to być ktoś inny niż morderca? Widać go na kilometr.
- Nie w wykończonym produkcie.
- Tak, ale ile mnie to kosztuje - powiedziała pani Oliver ponuro. - Mów, co chcesz, ale to nie jest naturalne, aby pięć czy sześć osób było na miejscu, kiedy B zostaje zamordowany, i żeby wszyscy mieli motyw do zamordowania go, chyba że B jest piekielnie nieprzyjemny, a w takim wypadku nikogo nie obchodzi, czy został zamordowany, czy nie, i nikt nie troszczy się o to, kto jest sprawcą.
- Rozumiem twój problem - odparłem. Ale jeśli udało ci się uporać z tym pięćdziesiąt pięć razy, będziesz w stanie zrobić to jeszcze raz.
- To właśnie mówię sobie stale, ale za każdym razem nie potrafię w to uwierzyć i przeżywam męczarnie.

W Tajemnicy Bladego Konia  Ariadna Oliver pomaga w śledztwie jednemu ze swoich znajomych Markowi Easterbrookowi. Sprawa dotyczy morderstw, które popełniono na odległość. W pewnym domu, dawniej będącym "Gospodą pod Bladym Koniem", mieszkają trzy kobiety, które służą pomocą w popełnianiu zabójstw doskonałych. Wystarczy życzyć komuś śmierci a osoba ta po pewnym czasie umiera. Zabijanie za pomocą czarnej magii wydaje się niemożliwe, ale wszystko świadczy o tym, że tak to się odbywa. Aby odkryć prawdę, Mark Easterbrook wraz ze swoją przyjaciółką Ginger decyduje się skorzystać z usług "trzech wiedźm". Ariadna Oliver zaś jest sceptyczna, co do swojej roli w wyjaśnianiu tej sprawy. Twierdzi, że sprawy okultystyczne są jej z gruntu obce: - Piszę tylko o bardzo zwyczajnych morderstwach - powiedziała ze skruchą. Brzmiało to tak, jakby mówiła: "Gotuje tylko zwyczajne potrawy." Jednak to ona, w odpowiednim momencie podsunie Markowi i policji kluczową wskazówkę.

Książkę czyta się bardzo przyjemnie, bo ma pomysłową intrygę i bardzo logiczne, przyziemne rozwiązanie zagadki.

"Tylko Beatrycze", Teodor Parnicki (1)

Portret Ryksy Elżbiety z XIV wieku. Źródło.

Poezja różni się od historii formą, nie zaś tym, że jedna z dwu opowieści bliższa jest prawdy dziejowej, druga zaś dalsza; albo i w ogóle nawet: troszczyć się o zgodność z prawdą dziejową nie chce, czy raczej: jej - tej drugiej właśnie z dwu opowieści - autor nie chce się o zgodność z prawdą dziejową troszczyć. Ktokolwiek bowiem takie właśnie przeprowadza rozróżnienie, dowieść przedtem musiałby, a to ponad wątpliwość wszelką, iż w przeciwieństwie do poety autor dzieła, któremu wy - antagoniści moi tu dzisiaj - jesteście skłonni nadać miano dzieła bezspornie historycznego, odznacza się większą troską o zgodność z prawdą dziejową aniżeli poeta. Przedłóżcie takie dowody, wzywam was. ("Tylko Beatrycze", T. Parnicki)

Rzecz się dzieje na przełomie XIII i XIV wieku. Jan Stanisław, były wychowanek klasztoru cystersów, wygnany z niego w wieku 14 lat, wraca po latach na czele buntu chłopskiego by się zemścić. Kilka lat po dokonanym odwecie staje dobrowolnie przed sądem papieskim Jana XXII w Awinionie. W tle powieści przewijają się: zamach na Przemysła II, dzieje jego córki Ryksy Elżbiety, szykowany przez papieża przewrót teologiczny i zabiegi Łokietka o koronę polską.

Tylko Beatrycze Parnickiego ma podtytuł Powieść historyczna i nie tylko opowiada o wydarzeniach historycznych, ale jest refleksją nad dochodzeniem do prawdy historycznej. Zawsze, zdaje się mówić autor, jest to rodzaj śledztwa. W rzeczywistości historia nie jest nam dana w sposób bezpośredni. Z zasady dostępna jest tylko w formie relacji z przeszłości. Relacje te zaś są subiektywne. Stąd, jak myślę, to jeden z powodów wyboru przez autora sposobu konstrukcji powieści. Ma ona formę długich dialogów lub quasi monologów z licznymi dygresjami, w których próbuje się dociec co się wydarzyło i dlaczego. Nie ma tu ani jednego słowa od obiektywnego narratora. Drobiazgowej analizie sprzyja to, że gruncie rzeczy mamy do czynienia z dwoma procesami sądowymi. Pierwszym, gdy główny bohater sądzi mnichów wieleckich stojąc na czele buntu chłopskiego. Ten sąd nad ciemiężycielami ludu jest przykrywką do prywatnej zemsty za doznane i urojone krzywdy. Proces drugi, stanowiący trzon powieści, odbywa się na dworze papieskim. I jest skomplikowaną grą między papieżem a podsądnym, który dobrowolnie przychodzi prosić o wymierzenie kary za śmierć mnichów i który ma z góry upatrzoną karę - podróż mającą na celu poszukiwanie Góry Czyśćcowej Dantego. Rozprawa wikła się: inne osoby usiłują coś na niej ugrać, wydanie wyroku wymaga roztrząsania nie tylko faktów, ale i motywów działania i stojących za nimi stanów emocjonalnych, wszystko wydaje się niepewne. Proces sądowy płynie przechodzi w rodzaj psychoterapii z jednej strony, z drugiej zaś do badania wydarzeń historycznych. Do czytelnika należy osądzenie a żadna z odpowiedzi na poniższe pytania nie będzie odpowiedzią rozstrzygającą. Czy prawdopodobne jest by ktoś jeszcze wiedział o spisku przeciw Przemysławowi II i możliwe było ostrzeżenie króla Polski przed zamachowcami. Czy gdyby nie pewna usłyszana przypadkiem rozmowa, wszystko mogłoby potoczyć się inaczej. I czy dzieje całego kraju mogą zależeć od jakiegoś, z punktu widzenia historii, absolutnego drobiazgu. Podważanie oczywistych faktów w powieści sprawia, że nic nie jest niezbite a wątpliwości się mnożą.

Pewne jest natomiast, że dzieło sztuki może pokazywać, że proces dochodzenia do prawdziwego obrazu przeszłości jest trudny. W jednym z wywiadów Teodor Parnicki powiedział: Im lepiej poznaję historię, tym mniej mam przekonania do możliwości rozeznawania przez siebie, co w historii jest prawdziwym obrazem przeszłości, a co rodzajem fikcji, pisarstwa, propagandy dla celów właściwych tamtej epoce. Z tego rodzi się nieufność do przekazu historycznego. I dalej: Nieufność jest nieraz bardzo skuteczną drogą do odkrycia prawdy. Zaszczepienie tego sceptycyzmu to może jedno z zadań pisarza zajmującego przekuwaniem historii w literaturę.

________ 

Poniżej znajdują się linki do następnego wpisu o Tylko Beatrycze z 2022 roku. Stanowi on wyliczenie oczywistych odniesień do dzieła Dantego obecnych u Parnickiego. Wpis ten podzielony jest z powodu długości na trzy części: wstęp - Tylko Beatrycze (2), mówiący mniej więcej to samo, co powyższy tekst; fragment środkowy o odniesieniach do Piekła i Czyśćca Dantego - Tylko Beatrycze (3), cześć ostatnią (o nawiązaniach do Raju i Beatrycze) - Tylko Beatrycze (4):

Tylko Beatrycze Teodor Parnicki (2)

Tylko Beatrycze Teodor Parnicki (3)

Tylko Beatrycze Teodor Parnicki (4)

 

"Wilki", Adam Wajrak

Adam Wajrak jest pełnym pasji przyrodnikiem i świetnym gawędziarzem. Każdy, kto czytał Kunę za kaloryferem dobrze o tym wie. Kto zaś nie czytał, może się o tym przekonać sięgając po jego najnowszą książkę poświęconą wilkom. Odpowiada ona na pytanie, czy należy się bać tych najgroźniejszych drapieżników w Europie. Mówi także o czarnej legendzie wilka, jako symbolu zła, stworzonej poprzez wieki, na którą wpływ miała także literatura. (Ręka do góry, kto po przeczytaniu Białego Kła Jacka Londona nie bał się wilków, choćby tylko w dzieciństwie). Adam Wajrak opowiada o stopniowym pozbywaniu się swojego lęku poprzez kontakt najpierw z oswojonym wilkiem, potem o latach tropienia i obserwacji tych fascynujących zwierząt. Świetną okazją do poznania obyczajów wilków był dla niego udział w programie lokalizowania tych zwierząt w latach dziewięćdziesiątych oraz badania nad padlinożercami prowadzone przez Nurrię Selvę (prywatnie żonę autora). Wilki są świetnymi dostarczycielami padliny i to, kto żywi się po nich okazuje się czasem się bardzo zaskakujące.

Wilków jest w Polsce około tysiąca. Jest to wyjątkowo dużo jak na dość wysoki wskaźnik zaludnienia i małe zalesienie (tylko trzydzieści procent powierzchni kraju), oraz na fakt, że długo po zakończeniu drugiej wojny światowej płacono za zabicie wilka i ścisłą ochronę wprowadzono stosunkowo późno, bo dopiero w 1998 roku. Nie znaczy to niestety, że wilki są bezpieczne. Bywają nielegalnie zabijane przez myśliwych, wpadają we wnyki. Oczywiście groźne są dla nich drogi, a także przykład z ostatnich dni: niezabezpieczona studnia. Książka Wajraka jest również o tym, jak okropne rzeczy ludzie robili i robią wilkom, jednym z najbardziej prześladowanych dużych ssaków. Szczególnie barbarzyński był, a na Białorusi ciągle jest, praktykowany przez wieki zwyczaj wybierania szczeniąt z gniazd. Nie można nie przywołać w tym kontekście najsłynniejszej piosenki o wilkach - Obławy Jacka Kaczmarskiego. Skoro więc Wajrak ją cytuje, to ja też się nie oprę, by jej nie przypomnieć: 

Książka jest starannie wydana, z fantastycznymi zdjęciami. Napisana jest bardzo przystępnie, wzruszająco, ale z dużym poczuciem humoru, tam gdzie trzeba (fajna anegdotka o odstraszaniu wilków w Bieszczadach za pomocą zapalniczki). W jednym zdaniu: Wilki Adama Wajraka to świetna, obalająca stereotypy i pogłębiająca wiedzę o zwierzętach pozycja dla każdego.