"Fortynbras się upił" Janusz Głowacki

 

Janusz Głowacki w swoim dramacie zatytułowanym Fortynbras się upił, jak wielu innych twórców przed nim i po nim, nawiązuje do Hamleta. Fontybras się upił jest tragifarsą, z jednej strony dająca ciekawe spojrzenie na dzieło Szekspira, z drugiej posługującą się nim, aby przedstawić własną historię. Opowiada ona o mechanizmach władzy i odnosi się do konkretnej rzeczywistości lat osiemdziesiątych ubiegłego stulecia. Głowacki buduje swoją tragifarsę wyciągając na pierwszy plan postać epizodyczną, Fortynbrasa, i wszystkie związane z nią wydarzenia dziejące się w tle tej najsłynniejszej z szekspirowskich sztuk. Rzecz rozgrywa się na norweskim dworze w tym samym czasie, co wypadki opisane w Hamlecie. Kim jest Fortynbras u Szekspira? Znakomity znawca twórczości angielskiego dramaturga, Jan Kott, pisze tak:

 

"Mówi się o młodym Fortynbrasie wiele razy. Jego ojca zabił w pojedynku ojciec Hamleta. Każdy z młodych ma w tej sztuce zamordowanego ojca: i Hamlet, i Laertes i Ofelia. Widz gubi się w śledzeniu losów tego młodego Fortynbrasa. Z prologu [dokładnie: Akt I, scena 1] dowiadujemy się, że chce ruszyć na Danię, potem biję się z Polakami o jakiś skrawek wybrzeża niewart nawet pięciu dukatów i wreszcie staje w Elsynorze. Do niego należą ostatnie słowa i ostatnie gesty tego krwawego dramatu. Kim jest ten młody królewicz norweski? Co ma sobą reprezentować? Ślepy los, bezsens świata czy zwycięstwo sprawiedliwości? Szekspirolodzy bronili kolejno wszystkich trzech interpretacji. Rozstrzygać musi reżyser. Szekspir nam dał tylko jego imię. Ale to imię jest znaczące, Fortynbras - forte braccio. Fortynbras - mąż silnej ręki. Chłopak młody i krzepki. Przychodzi i mówi: Uprzątnijcie te trupy. Hamlet był dobrym chłopcem, ale umarł. Będę teraz waszym królem. Świetnie się składa, bo przypomniałem sobie, że mam prawa do tej korony."

 

Głowacki w swojej sztuce kładzie nacisk na paralelność losów obu młodych ludzi, mimo odmienności ich charakterów. Tak jak Hamlet udawał szalonego, tak Fortynbras upija się. To jego sposób, aby nie być traktowanym serio i tym samym zapewnić sobie i swoim planom bezpieczeństwo. Jeśli Hamlet mówi u Szekspira, że Dania jest więzieniem (kwestia ta u Głowackiego zyskuje dodatkowe znaczenie) to Norwegia też nim jest dla Fortynbrasa, który powinien zasiadać na tronie, a został pozbawiony takiej możliwości. Władze sprawuje bowiem Sternborg, minister spraw wewnętrznych, wraz ze swoim pomocnikiem. Norwegia utraciła w wyniku wojny (prowadzonej przez ojca Hamleta) ziemie na rzecz Danii i szykuje się do odwetu. To kraj udręczony dyktaturą, kierowany przez ludzi, którzy zrobią wszystko, posuną się do każdej intrygi, inwigilacji, przemocy, aby utrzymać się przy władzy.  

 

 

Fortynbras się upił składa się z dwudziestu scen, często będących odbiciem lub nawiązaniem do poszczególnych części czy kwestii z Hamleta, stanowiących jednocześnie szyderczy czy ironiczny ich komentarz. Całość jest cudownie absurdalna, silnie zaprawiona czarnym humorem i jak przystało na tragifarsę mocno pesymistyczna w swojej wymowie. Przykładowo, Szekspir zostawił domyślności widzów, czy Fortynbras i Hamlet się spotkali, po ucieczce tego ostatniego ze statku w drodze do Anglii. Dla Głowackiego napisanie tej sceny było świetną okazją do skonfrontowanie odmiennych postaw obu młodych ludzi i odniesienia się do współczesnych mu wydarzeń. Jednym z najważniejszych aspektów tej sztuki jest bowiem to, że stanowi ona zapis czasu, w którym powstała. Autor stworzył ją w roku 1983 tuż po swojej emigracji z kraju. Liczne aluzje do ówczesnej sytuacji politycznej, do uzależnienia Polski od ZSRR są nawet po latach jasno czytelne. Jednak mimo odnoszenia się do historycznej rzeczywistości Fortynbras się upił jest bardzo uniwersalnym utworem o niezmiennym szaleństwie władzy. 

 

Trzeba jeszcze koniecznie wspomnieć o świetnych ilustracjach w edycji z 2014 roku (Wydawnictwo BOSZ) wykonanych przez Wojciecha Pawlińskiego, które współgrają z tekstem sztuki tworząc wyjątkową całość.

______

Cytat pochodzi z eseju Hamlet połowy wieku z tomu Szekspir współczesny Jana Kotta.