"Dante" Alessandro Barbero

W 2021 roku minęło siedemset lat od śmierci Dantego. Z tej okazji powstała biografia autora Boskiej Komedii napisana przez popularnego, włoskiego historyka Alessandra Barbero. Pisanie o życiu Dantego ma długą tradycję, zapoczątkowaną już przez Boccaccia, więc dzieł na ten temat powstało wiele. Celem tej konkretnej biografii jest pokazanie, co oczywiste, Dantego na tle jego epoki, ale przede wszystkim ustalenie faktów na temat jego życia, na tyle, na ile jest to możliwe. Zaskakująco dużo bowiem o Dantem nie wiemy, jak na znaczenie i sławę tej postaci. Nie znamy, na przykład dokładnej daty jego urodzenia - podaje się przypuszczalną: między 14 maja a 13 czerwca 1265 roku. Sprzeczne są informacje na temat: posiadanego rodzeństwa, małżeństwa, pochodzenia rodziny - tu Barbero przyłapuje Dantego na gorącym uczynku dorabiania  sobie w Boskiej Komedii szlacheckich przodków, czy wreszcie miejsc pobytu poety po wygnaniu z Florencji. W swojej książce wykonuje więc Barbero pracę historyka poddając wcześniejsze biografie i ocalałe dokumenty krytycznej analizie i jednocześnie pokazując, jak wiele na podstawie znajomości epoki można wywnioskować z pojedynczego dokumentu. Przykładowo, jak dużo można trafnie przypuszczać na temat małżeństwa Dantego z zachowanego podania, jakie złożyła wdowa po nim do władz Florencji o zwrot posagu (posag wraz z całym mieniem po wygnaniu poety i konfiskacie dóbr był we władaniu miasta). Mianowicie, Barbero udaje się rozwiać pewien mit dotyczący ślubu (twierdzenie, że Dante ożenił się młodo, na pewno nie znaczyło, że w wieku nastoletnim), ustalić, mniej więcej, wiek małżonków i na podstawie wysokości posagu dojść do wniosku, że rodzinie Alighieri mocniej zależało na tym małżeństwie. 

 Do dzieł Dantego, zarówno Boskiej Komedii, jak innych: Monarchii, Życia nowego, utworów poetyckich, Alessandro Barbero odwołuje się często, ale raczej po to, aby odtworzyć sposób myślenia swojego bohatera, niż przedstawić jego dorobek literacki. Dużo za to w tej biografii szperania w dokumentach, ich porównywania. Całkiem dobrze udaje się ustalić, dzięki temu, genealogię, pozycję społeczną Dantego i jego rodziny, oraz to, z czego się utrzymywali Alighieri. Momentami to odwoływanie się do dokumentów bywa lekko nużące, choć autor robi, co może, aby czytelnik nie poczuł się znudzony i uśmiechnął się choć parę razy. Świetnym pomysłem na ukazanie pozycji społecznej Dantego i stosunków panujących w średniowieczu jest rozpoczęcie biografii od barwnego opisu bitwy, jednej z wielu jaką w tamtych czasach toczyła Florencja. O ile genealogia, jak zawsze, bywa średnio interesująca, to autorowi świetnie wychodzi ukazanie życia w średniowieczu, dawnych zwyczajów i sposobu myślenia. Chwyta się czasami niezwykłych środków aby przybliżyć współczesnemu czytelnikowi ówczesną mentalność, a więc, bo przecież Dante był człowiekiem swojej epoki, także sposób myślenia bohatera swojej biografii. Na przykład, abyśmy dobrze zrozumieli miłość Dantego do Beatrycze, pokazuje nie tylko, jak odseparowane od siebie życie wiedli mężczyźni i kobiety w tamtych czasach, ale też zasięga opinii psychologa dziecięcego. (Dante poznał Beatrycze w wieku 9 lat w czasie Święta Wiosny, obchodzonego hucznie pierwszego maja). Alessandro Barbero wychodzi bowiem ze słusznego założenia, że natura ludzka (rozwój psychiczny również), jest niezmienny, zmienia się tylko w zależności od epoki, forma, w jakiej się przejawia.

 Jest to też w dużej mierze biografia polityczna, dająca świetny i jasno przedstawiony wgląd w ówczesną sytuację we Włoszech, nie tylko w słynny spór między gwelfami (zwolennikami papieża) i gibelinami (zwolennikami cesarza). Dante był zaangażowanym politykiem, częściowo dlatego, że ustrój Florencji zakładał uczestnictwo mieszkańców w rządzeniu miastem, a także dlatego, że po prostu chciał. Niestety działo się to w okresie bardzo ostrego konfliktu społecznego. Miasta stały się w tej epoce miejscami intensywnego rozwoju życia gospodarczego i społecznego. Starały się one ograniczyć wpływy posiadaczy ziemskich, czy starych możnych rodów, wykluczając ich prawnie z rządów i powołując szereg wybieralnych rad do sprawowania władzy. Pouczające jest to, że bogacący się mieszkańcy miast, w tym też Dante, aspirowali do trybu życia odsuniętej od władzy szlachty, co powodowało osłabianie tego ludowego ustroju, który usiłowano wprowadzić. We Florencji sytuację komplikowało dodatkowo to, że istniały dwa rywalizujące ze sobą rody, będące przedstawicielami dwóch zwalczających się stronnictw: gwelfów białych, jakoś tam idących na współpracę z radami miasta i gwelfów czarnych, mających silne poparcie papieża. Rody te starały się odzyskać kontrolę nad miastem za pomocą prawa, wpływów, lub przemocą, co powodowało, że skazywanie na banicję przeciwników politycznych stało się przyjętym zwyczajem. Alessandro Barbero świetnie pokazuje też, że przemoc w życiu publicznym, zarówno na poziomie indywidualnym, jak i zbiorowym, była w średniowieczu powszechnie tolerowana, więc czasami powroty z wygnania jakiegoś stronnictwa kończyły się rzezią. Tak było w roku 1300, gdy ród Donatich (gwelfów czarnych), wrócił do Florencji. Plądrowanie miasta trwało sześć dni, a dopiero potem powołano sąd i zaczęły zapadać wyroki na przeciwników politycznych czarnych, między innymi, i ten, który skazał Dantego na wygnanie. 

 

 I o ile portret Dantego, jako polityka, jest w tej biografii dość ambiwalentny, szereg jego decyzji bywa wątpliwych, to bycie wygnańcem ukazane jest dość poruszająco, choć trudno czasami ustalić, gdzie dokładnie przebywał. Zmieniał dość często miejsce zamieszkania, zarówno z powodów politycznych, jak i żeby bronić się przed degradacją społeczną. Mimo ciągłych podróży, zdawał się być dobrym ojcem, a przynajmniej dbającym o zabezpieczenie finansowe dzieci. Nigdy jednak się nie dowiemy, jak dokładnie wyglądały jego relacje rodzinne, Czasami na bardzo podstawowym poziomie - co się stało z najstarszym synem Dantego? A chciałoby się znać i takie szczegóły, jak na przykład: reakcja żony poety, gdy ten postanowił nadać ich córce imię Beatrycze. Podsumowując, Dante Alessandro Barbero to świetna biografia, rzetelna, ustalająca, na ile się da, fakty z jego życia, rozwiewająca przy okazji kilka mitów, w tym też mój ulubiony o zaginięciu kilku ostatnich pieśni Raju, przeznaczona dla osób zainteresowanych losami największego włoskiego poety.