"System Sulta", Maciej Miłkowski

 System Sulta dzieje się w alternatywnym świecie - w 2019 inna partia wygrała w Polsce wybory, więc rzecz rozgrywa się w odmiennej rzeczywistości. Młody, bardzo inteligentny, o inteligencji bohatera powieść będzie nam przypominać na każdym kroku, profesor filozofii Michał Sult zostaje zaproszony na tajne spotkanie z ministrem sprawiedliwości. Ten informuje Sulta, że niedługo zostanie poproszony przez sąd o ekspertyzę w sprawie istnienia Boga. Ekspertyza, ma według ministra, wyglądać na niezależną, a z drugiej strony ma być tak sformułowana, żeby oddalić wniosek o odszkodowanie z powodu oszustwa, jakie wniósł pewien obywatel twierdzący, że Kościół go oszukał utrzymując, że Bóg istnieje. Najlepiej byłoby stwierdzić obiektywnie, że Bóg jest. Mały kłopot polega na tym, że Michał Sult, który miałby to zrobić, jest ateistą.

 

 Kłopot czytelnika polega na tym, że musi zawiesić niewiarę w wielu miejscach. Po pierwsze, że taki proces doszedłby do skutku, po drugie, że rzeczywiście ekspertyza biegłego miałaby takie fundamentalne znaczenie, że wywołałaby falę podobnych procesów uszczuplających (znacznie?) majątek Kościoła, ale ok. Jesteśmy w końcu w alternatywnej rzeczywistości i tu gra toczy się o wysoką stawkę i taka ekspertyza to prawie być albo nie być dla pozycji Kościoła w państwie. Tak przynajmniej przedstawia to początek powieści, w części końcowej nie jest już tak radykalnie. 

 

  Podobno ludzie wielcy rozmawiają o ideach, ludzie średniego kalibru o wydarzeniach, a ludzie mali o ludziach. To stwierdzenie pada gdzieś w książce jak ostrzeżenie. Należy się spodziewać, że powieść będzie o ideach spychając wszystko inne w tło. Kwestie filozoficzne są tu rzeczywiście traktowane jako rodzaj intelektualnej gry doprawionej humorem, ale też są trochę na drugim planie. Mamy ciekawą sytuację wyjściową: bohater, mimo różnych nacisków z góry, chce przechytrzyć system i to wydaje się najważniejszą sprawą w książce. W ogóle cała powieść i ton, w jakim jest utrzymana, przypomina trochę heist film: podział na trzy części, druga poświęcona żmudnym przygotowaniom, dość płaskie postacie, umiejętnie budowane napięcie, nagłe zwroty akcji. Jeśli, na przykład, nie wiadomo, co robić to najlepiej zebrać drużynę powołać komisję. I tak też Sult czyni, przy czym sprawą oczywistą jest, że komisja nie może się składać w większości z ateistów, wręcz przeciwnie. To zbieranie komisji zajmuje część pierwszą powieści. Jest ona bardzo zabawna, choć nie pozbawiona jednej wady, która w pełni rozkwita dalej - powtórzeń. Zbyt często powtarza się w niej czytelnikowi jak bardzo profesor Sult jest inteligentny (jest najmłodszym profesorem i najinteligentniejszym człowiekiem w kraju) i kilka razy za dużo pada stwierdzenie, że pewna pani (w starszym wieku) jest bardzo piękna. 

 Druga część powieści to obrady komisji mające rozstrzygnąć, czy Bóg istnieje. Podana jest ona w dużej mierze w formie sprawozdań z obrad. Jest to partia książki, która wydaje się nudna i jest to chyba zabieg celowy, mający podkreślić jałowość dyskusji na wyżej wymieniony temat (pisarz prawie wprost mówi, jak was to interesuje to poczytajcie sobie Wikipedię), choć i tu przesadził, bo pewne argumenty są powtórzone trzy razy: na spotkaniu w kawiarni, potem w formie wewnętrznego monologu, a potem jeszcze podsumowane w sprawozdaniu. Jest to przynajmniej o jeden raz za dużo. Sprawozdania jednak spływają i powoli, delikatnie rozpoczyna się wątek lekko niepokojący, budujący napięcie mające w pełni ujawnić w trzeciej części. Mianowicie zaczynają się naciski na członków komisji, dziwne konszachty, próby przekupstwa. W części trzeciej to wszystko wybucha, robi się ona sensacyjna i brutalna. Zaś bohater musi coś szybko i sprytnie wymyślić, bo sytuacja się okropnie komplikuje i gdyby Sult nie był ateistą, codziennie modliłby się słowami: Boże chroń mnie przed przyjaciółmi, z wrogami sam sobie poradzę. 

 

 Zakończenie książki jest jednak ogromnie rozczarowujące i bardzo rzutuje na odbiór całość. Nie chodzi o samo rozwiązanie sprawy, dość pomysłowe, tylko o jego wymowę. W pewnym momencie w powieści pada stwierdzenie, że wybór jest, czy jest się po stronie bitych czy bijących. Główny bohater nie ma cienia, nawet odrobiny, refleksji, jak bardzo ironicznie brzmi to zdanie w odniesieniu do tego, co robi w tej właśnie chwili, w którym jest ono wypowiadane, tak zafiksowany jest na swojej idei. Wielkiej i słusznej, oczywiście. Postawa bohatera a wymowa książki to jednak dwie różne sprawy. Są możliwe inne interpretacje powieści, autor podsuwa dowcipnie pewien trop nawiązujący do klasyki literatury rosyjskiej. Można też czepić się drobiazgu, że pewna pani jest bardzo piękna, skoro to jest tak powtarzane, (może celowo?) i wymyślić zupełnie zwariowaną historię, ale wszystkie te interpretacje mają słabe uzasadnienie w tekście. Podsumowując: prócz odrobiny śmiechu i dobrej zabawy, zwłaszcza w pierwszej części książki, ładnych fragmentów o muzyce i sygnalizacji świetlnej, postulatu świeckości państwa, po przeczytaniu tej powieści niewiele zostaje.