wtorek, 31 stycznia 2017

"Baśń", Jonas T. Bengtsson

 W domu budzą mnie takie odgłosy, jakby w naszej kuchnie zdychało jakieś zwierzę. Znam je i wiem,
że będą trwały. Może przez dziesięć minut, a może do wschodu słońca. Ojciec leży skulony na ławie. T-shirt ma mokry od potu. Ściska koc w palcach, widziałem już, jak darł na kawałki stare prześcieradła.(...)
 Za każdym razem, gdy się przeprowadzamy, mam nadzieję, że koszmary nie pojadą z nami.
 Chociaż już przestałem w to wierzyć.

 Wprowadzamy się i przez pewien czas nas omijają. Przez tydzień albo kilka miesięcy. To się zmienia.
 Kładę się przy nim. Ława jest wąska, więc leżę na samym brzeżku, twarde drewno wbija mi się w bok. Obejmuję go za szyję, gładzę po czole, palce zaplątują mi się w jego włosy, ale on mimo wszystko się nie budzi. Nigdy się nie budzi.(...) 
- Na pewno sobie poradzimy - szepczę do niego, tak jak on mówi do mnie, kiedy wszystko jest trudne. - We dwóch na pewno damy sobie radę.

Baśń Jonasa Bengtssona opowiada o relacji ojca i syna. Akcja rozpoczyna się w latach osiemdziesiątych ubiegłego stulecia, kiedy poznajemy bohaterów, sześcioletniego Petera i jego ojca w czasie jednej z wielu przeprowadzek. Szybko orientujemy się, że żyją oni na marginesie społeczeństwa. Ciągłe zmiany miejsca zamieszkania, dorywcze prace ojca, "pożyczanie" rzeczy i jedzenia, ucieczki, bo ktoś wezwał policję. Chaotyczna rzeczywistość tłumaczona jest dziecku przez rodzica przy pomocy historii o królu i królewiczu, którzy nie mają już domu i wyruszyli w świat, aby pokonać białą królową. Są bowiem ostatnimi ludźmi, którzy wciąż widzą prawdziwy świat, jedynie ich nie oślepiły czary królowej. A najważniejszy, mający nieść poczucie bezpieczeństwa, przekaz opowiadanej codziennie baśni to: We dwóch na pewno damy sobie radę.

W powieści narratorem jest Peter. Przyjęcie tej perspektywy sprawia, że wiemy początkowo tyle, ile jest w stanie pojąć umysł wrażliwego chłopca. Z czasem, z niepełnego siłą rzeczy opisu wydarzeń, przefiltrowanych przez wyobraźnię dziecka, zaczynamy rozumieć więcej niż ono samo. I to, co zawarte w niedopowiedzeniach, przemilczeniach jest najbardziej przejmujące i przerażające. Wraz z dojrzewaniem magiczność w postrzeganiu świata znika, ale pozostaje prosty, oszczędny ton opowieści oddający wycofanie się, nieprzystawanie do otoczenia dorosłego już bohatera. To nieprzystosowanie, bunt to oczywiste skutki braku stabilności, doznanej krzywdy. Sposobem wyrazu uczuć dla Petera staje się malarstwo. Podejmuje on też próbę zrozumienia przeszłości spotykając się z dalszą rodziną od strony ojca. Nie wszystkie sprawy z dzieciństwa ulegają jednak wyjaśnieniu, pozostaje nadmiar niewiadomych (choroba czy skrajny nonkonformizm, a może powielenie doznanej krzywdy, morderstwa czy tylko usiłowania), tak jakby na baśń o królu i królewiczu została nałożona druga - o ojcu i synu odwołująca się do tej pierwszej. Baśń o synu, dla którego ojciec jest całym światem. I syn dopóki jest z ojcem czuje się kochany i potrzebny, ale dobro dziecka nie jest dla ojca wystarczająco ważne. Obietnica: We dwóch na pewno damy sobie radę zostaje złamana i pozostaje smutna historia opowiadająca o bezbronności dziecka wobec zaślepienia rodzica, który zatraca się w walce z wymyślonymi wrogami. Historia o królu i królewiczu ma dobre, jak na baśń przystało, zakończenie. Udaje się im przechytrzyć zło, przepłynąć jezioro i dotrzeć na ląd. "Witajcie, witajcie. Wygraliście. Jesteście tu teraz. Żyjecie". Koniec opowieści o ojcu i synu, w którym jezioro też odgrywa decydującą rolę, jest bardzo niejednoznaczny, także jednak niesie nadzieję, że Peter zbuduje własne życie.

Wpis powstał w ramach wyzwania "Pod hasłem: autor ze znakiem".

niedziela, 22 stycznia 2017

22 stycznia - rocznica urodzin Bolesława Leśmiana

"Kiedy w dzieciństwie czytałem strofę Leśmiana:

W mgłach daleczeje sierp księżyca
Zatkwiony ostrzem w czub komina
Latarnia się na palcach wspina 
W mrok, gdzie już kończy się ulica -

taki opis ulicy był nie tylko piękny, ale również niezwykle dokładny. Tak właśnie wyglądała w nocy ulica, przy której mieszkałem. Ulica ta bowiem, jak cały świat, była dziwna, dziwna we dnie, a tym bardziej w nocy. Podmiejska ulica małych domków i zaniedbanych ogrodów, do których można było wieczorem wchodzić przez dziury w płotach. Tymi samymi dziurami przedostawał się księżyc i kładł swoje łapy na trawie i krzakach. Czytałam wówczas Leśmiana razem z innymi baśniami. Rozumiałem tylko niektóre jego wiersze, ale wystarczyło ich, aby uwięziły moją wyobraźnię. W dzieciństwie nie zna się jeszcze ogólnych praw rządzących światem, ale widzi się więcej drobiazgów, niż ich może dostrzec człowiek dorosłych, jest się w bliższym, bardziej osobistym kontakcie z przyrodą i ze wszystkimi strzępami otaczającego nas świata, takimi jak psy, pochylone od starości płoty czy drzewa przez nas zasadzone w ogrodzie. Czułem wówczas, że Leśmian to jest ktoś, co doskonale rozumie tajemnice tych wszystkich rzeczy, co żyje z nimi naprawdę za pan brat.(...)
Od tego czasu nie przestałem czytać Leśmiana. Dziś wydaje mi się,że rozumiem z niego więcej, że wiem trochę o tym, co się dzieje we wnętrzu jego baśni i jakie wynikły dla niego konsekwencje z zawarcia owego dozgonnego braterstwa z rzeczami znikomymi, podległymi przemijaniu.
Cały Leśmian jest baśnią, od wiersza otwierającego Sad rozstajny (...) aż do zamykającej ostatni, pośmiertny tom poety Dziejby leśnej, poematu dramatycznego, nad którym panuje szum zaklętych drzew. Ta baśń narasta poprzez poszczególne tomy ogromnieje i bogaci się z upływem czasu, a zarazem rozwiewa się, wyniszcza wewnętrznie i staje się coraz smutniejsza. Ale pomimo tych przemian, pomimo nieustannego ruchu, jest to ciągle ta sama baśń, ten sam zaklęty krąg najdziwniejszej wyobraźni poetyckiej, jaka wydała nasza literatura. (...)
Jest to baśń o przyrodzie, o świecie zmysłowym i przemijającym, w którym człowiek żyje. O wspaniałości  tego świata, ale nie tylko o wspaniałości. Również o rzeczach wzgardzonych, o śmieciach, odpadkach istnienia."
_______________________
"Półmrok ludzkiego świata" Zygmunt Kubiak, Znak 2001
fragment eseju "Magia Leśmiana"

"Szewczyk" z tomu "Łąka" (1920)
Autor: Bolesław Leśmian (22.01.1877 - 05.11.1937)
Data urodzin Leśmiana jest niepewna, czasami podawany rok 1878 lub 1879. 
śpiewa: Natasza Czarmińska

poniedziałek, 16 stycznia 2017

"Sekretne życie drzew", Peter Wohlleben

Szerzej niż imperia  i wolniej powinna
Rozrastać się nasza miłość roślinna.

Wers ze słynnego wiersza siedemnastowiecznego poety Andrew Marvella posłużył Ursuli le Guin jako tytuł opowiadania - Szerzej niż imperia i wolniej. Przedstawia ono planetę, na której żyją tylko rośliny: drzewa i trawy, powiązane ze sobą siecią korzeni, tworzą system obdarzony pewnym rodzajem wrażliwej świadomości. Utwór ten przychodzi na myśl podczas czytania popularnonaukowej pozycji: Sekretne życie drzew Petera Wohllebena. Opisane tu fakty naukowe dotyczące drzew wydają się równie fantastyczne. Książka zaś nie tylko poszerza wiedzę, ale też pozwala spojrzeć na drzewa z innej perspektywy, także czasowej.

Las to coś o wiele więcej, jak udowadnia autor, niż suma poszczególnych drzew. To skomplikowany system roślinny porozumiewający za pomocą sygnałów chemicznych i elektrycznych połączony w sposób dosłowny siecią korzeni oplecionych gęsto grzybnią. (Łyżeczka do herbaty gleby zawiera kilka kilometrów strzępków grzyba). Plątaniną tych grzybnych nici przesyłane są sygnały od jednego drzewa do drugiego. Oprócz wymiany informacji o otoczeniu, drzewa, w stopniu zależnym od gatunku, wyrównują swe słabe i mocne strony przesyłając składniki pokarmowe - świetne są w tym, charakterystyczne dla lasów europejskich, buki, bardzo rodzinne, żywiące i rozpoznające osobniki spokrewnione.

Kluczowym zwrotem przy opisie drzew wydaje też słowo "wolniej". Rośliny te funkcjonują w innej skali czasowej. Przesłanie impulsu elektrycznego przekazującego wiadomość odbywa się, w porównaniu z impulsem nerwowym u człowieka, bardzo wolno: jeden centymetr na sekundę. Norma długości życia dla dębu, czy buka wynosi 400 - 500 lat. Przy czym im drzewo wolniej rośnie, tym większej nabywa odporności i tym bardziej wzrastają jego szansę na długowieczność. W lesie pierwotnym zdarza się, że stuletnie drzewo ma cienki pień, niewielką koronę, rośnie w cieniu innych i jest przez nich karmione. Czeka, aż któryś z sąsiadów przewróci się - wtedy ma krótki, z punktu widzenia drzewa, czas około 20 - 30 lat na wystrzelenie w górę. Lasy, które najczęściej można spotkać, sadzone ręką człowieka, są z wyglądu mylące, bo drzewa w nich nie wyrosły naturalnie, są zbyt rozrośnięte i ścinane zanim osiągną wiek stu lat, co na przykład dla buka jest dopiero końcem dzieciństwa. Czas, liczony w stuleciach, potrzebny jest też do odtworzenia lasu pierwotnego z monokultur leśnych poprzez proste zostawienie go w spokoju. Pierwsze etapy będą przykre do oglądania, wkroczą bowiem szkodniki czyniąc las pozornie martwym (trzeba jednak pamiętać, że około jedna piąta gatunków leśnych żyje z martwego drzewa). Później na obumarłych pniach, nazywanych kłodami piastunkami, zaczną wyrastać młode drzewka.

Sekretne życie drzew jest znakomitym źródłem wiedzy o lesie, fizjologii drzew (korzenie drzew zaopatrzone są w komórki czuciowe), i ich strategiach przystosowania się do zmiennego środowiska. Autor zaznacza też jak wielu rzeczy jeszcze nie wiemy - mechanizm transportu wody poprzez pień nie jest do końca jasny, niewiele zebrano informacji o gatunkach mikroskopijnych zwierząt żyjących w glebie. Książka napisana jest bardzo przystępnym językiem. Jeśli szukać słabych stron tej fascynującej pozycji, to mogą to być powtórzenia i zbytnia w kilku miejscach antropomorfizacja drzew. Wady te jednak można też uznać za zalety: powtórzenia utrwalają wiedzę, a porównania przemawiają do wyobraźni, na przykład nazwanie drzew rosnących w miastach "dziećmi ulicy" wydaje się bardzo trafne w stosunku do wspierających się, tworzących współpracujący system, drzew leśnych.

Bardzo też polecam dwie prezentacje TED. W pierwszej Suzanne Simard opowiada o swoich  badaniach nad komunikacją i interakcją między drzewami poprzez sieć utworzoną przez grzyby. W drugiej przedstawiony jest świat największych i najstarszych żyjących istot na Ziemi. Tak, są to drzewa.

wtorek, 10 stycznia 2017

"Po śniadaniu", Eustachy Rylski

Po śniadaniu Eustachego Rylskiego to zbiór esejów poświęcony osobistym fascynacjom literackim pisarza. I ta subiektywna, wręcz intymna nuta, wydaje mi się najbardziej zajmująca w tym niewielkim tomie. Jest to bowiem tylko siedem tekstów o siedmiu różnych autorach.

Gdybym musiała z góry odgadnąć, kim są bohaterowie tej książki wskazałabym Iwaszkiewicza i klasyków rosyjskich. I byłoby to trafne przypuszczenie. Jest więc Iwaszkiewicz ze swoją czułością i pogańską niezgodą na świat. Obok niego zaś Hemingway. Jak pisze Rylski: Dwóch miałem literackich królów mojej młodości, Jarosława Iwaszkiewicza i Ernesta Hemingwaya. By w następnej linijce dodać: Hemingway abdykował. Otwierający książkę esej, poświęcony temu ostatniemu, jest zatem tylko wspomnieniem patrona młodości Rylskiego i historią pewnego czytelniczego zwarcia. Przywołani są też: André Malraux, interesujący bardziej jako człowiek niż którekolwiek z jego dzieł i, jak mogłam tego nie zgadnąć, Camus. Rylski w szkicu Doktor Rieux  pisze wprost, dlaczego właśnie on:

Cenię literaturę, która ma odwagę wymierzaniu światu sprawiedliwości. Nic nie mam przeciwko literaturze tylko świat opisującej, niektórym jej przedstawicielom szczerze zazdroszczę, niektórych jej przedstawicieli bardzo podziwiam, ale szacunek rezerwuję sobie dla tych pisarzy, którzy nie boją się powiedzieć: teraz będę was sądził - i czynią to bez tchórzliwej, asekuracyjnej, demoralizującej litości. Pierwszym wśród nich jest Albert Camus, który w "Dżumie" na ławie oskarżonych posadził świat i jego twórcę.

Dwa szkice poświęcone są literaturze rosyjskiej. Prośba wyrażająca kruchość istnienia: Wietieriok udaleńkij, dożdik dożdik maleńkij, Nie zaduj agnia! z wiersza Błoka poruszająco przeciwstawiona jest jego rewolucyjnym poematom w eseju "Święte dni". Czytając go łatwo uwierzyć, że nikt nie napisze o rewolucji trafniej, krócej i piękniej niż Błok. To mój ulubiony, oprócz ostatniego, tekst. Drugim przedstawionym w zbiorze pisarzem rosyjskim jest Turgieniew z jego Zapiskami myśliwego. Jest to osobista historia zauroczenia literacką postacią, tak głębokiego, że przeradza się ono pod wpływem okoliczności w zazdrość i w konsekwencji w porzucenie ukochanej.


Najbardziej zaskakujący, świetnie, bardzo przenikliwie opisany, jest ostatni przytoczony utwór - opowiadanie Trumana Capote'a Śniadanie u Tiffan'ego. Niepasujące do wyobrażeń o Eustachym Rylskim, określone zostaje najbardziej zapamiętaną literacką przygodą i okazuje się tak bardzo ważne, że staje się podstawą tytułu całego zbioru. Głównie z powodu bycia pełnym młodości kontrapunktem do niezgody na przechodzenie w cień, na przemijanie łączącej, być może, wszystkie eseje. Drugą przyczyną jest cechująca je szczególnego rodzaju beztroska, nazywana przez pisarza ogólnym niezobowiązaniem i jak pisze autor:

 (...) nie udawajmy, że nam to nie pasuje.
Tam nie  ma doktora Rieux z ''Dżumy'', który onieśmiela nas swoja spokojna odwaga. Tam nie ma Lorda Jima, zobowiązującego nas do współodpowiedzialności za katastrofę ''Patny''. Nie szwenda się po tej historyjce Raskolnikow z ta swoja nieznośną moralna chybotliwością, nie terroryzuje nas żaden pieprzony Karamazow, nie irytuje książę Myszkin i nie chce nam przylać Faulknerowski Bayard Sartoris, a Wiktor Ruben od ''Panien z Wilka'' nie męczy swymi nostalgiami.

I na bank nie natkniemy się w tej historii na żadnego Anhellego, Kordiana, Konrada, poetycko wspaniałych, przy których strach jednak usiąść, taki blask dostojeństwa od nich bije.

Capote'owskie postaci mówią nam: poszwendaj się z nami tu i tam, poobijaj się, posłuchaj, jak chrzanimy bez sensu, poopalaj się z dziewczynami na schodach przeciwpożarowych, pogadaj z O. J. Bermanem o swojej filmowej karierze, której nigdy nie zrobisz, posiedź przy barze u Joego Bella, a jak się znudzisz sobą lub nami, miastem czy życiem, to nie zatrzymujemy. A na odchodne mówimy, nie martw się o jednookiego kota, da sobie radę.

jhttps://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/7e/Audrey_Hepburn_Tiffany%27s.jpg

niedziela, 1 stycznia 2017

"I pieśnią całe ogarniam niebiosy..." — życzenia noworoczne


Wszystkim tu zaglądającym życzę pomyślności w Nowym Roku.
 Oby nadchodzący 2017 rok pod każdym względem, nie tylko czytelniczym, był lepszy niż miniony.

W 2017 mija sto czterdziesta rocznica urodzin i osiemdziesiąta śmierci Bolesława Leśmiana. Z tej okazji siedem moich ulubionych muzycznych interpretacji wierszy poety zaśpiewanych przez różnych twórców.

1. "Ballada bezludna" - wiersz z cyklu Ballady, z tomu Łąka (1920). Śpiewa Magda Umer:
2."Boże, pełen w niebie chwały" z wydanego pośmiertnie tomu Dziejba leśna (1938). Utwór znalazł się na płycie Starego dobrego małżeństwa: Pod wielkim dachem nieba z 1992 roku.

 
 3."Com uczynił..." (Dziejba leśna). Wykonanie Czesława Niemena pochodzi z płyty z 1972. Ponieważ utwór trwa osiem minut poniżej tylko fragment. Tu dłuższa wersja
 
 4. "Strój" z cyklu Ballady z tomu Łąka. Piosenka z autorskiego albumu Magdy Kumorek pod tytułem: Śmiercie (2013); powstałego, jak pisze sama aktorka, z miłości do polskiej muzyki ludowej i twórczości Bolesława Leśmiana.
 

5. "Śni się liściom nieskończoność" to końcowy fragment Pana Błyszczyńskiego z Napoju cienistego (1936). Utwór pochodzi z płyty Gdzie ty jesteś  Magdy Umer z roku 1995.
 
6. "Wiedza" z cyklu Spojrzystość (Napój cienisty). W 2009 roku zespół Pustki nagrał płytę z poezją polską po tytułem: Kalambury. Gościnnie Leśmiana zaśpiewała Katarzyna Nosowska
 
7. "Wiersz księżycowy" (Napój cienisty), w wykonaniu wokalistki związanej z "Piwnicą pod Baranami", Nataszy Czarmińskiej.